Sáng kiến kinh nghiệm Tổ chức dạy học môn Địa lí 12 theo định hướng phát triển năng lực

 SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NGHỆ AN 
 TRƯỜNG THPT QUỲ HỢP 2 
 SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM 
 Đề tài 
TỔ CHỨC DẠY HỌC MÔN ĐỊA LÍ 12 THEO ĐỊNH HƯỚNG 
 PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC 
 (Môn: Địa lí) 
 Người thực hiện: Nguyễn Hoàng Tuấn 
 Tổ: Xã hội 
 Năm thực hiện:2022 
 Điện thoại: 0977.192.006 
 1 Xác định một số hình thức tổ chức dạy học phát triển năng lực học sinh trong dạy 
học địa lí lớp 12 có tính khoa học, thực tiễn, góp phần nâng cao hiệu quả dạy học 
địa lí ở trường phổ thông và thực hiện mục tiêu chương trình GDPT 2018. 
2. Nhiệm vụ 
 - Nghiên cứu những cơ sở lí luận và thực tiễn việc tổ chức dạy học PTNL 
trong dạy học địa lí 12. Từ đó xác định các hình thức tổ chức dạy học PTNL có 
tính khoa học, dễ làm, dễ vận dụng, mang lại hiệu quả cao trong dạy học địa lí 12. 
 - Tiến hành TNSP kiểm chứng tính khả thi và hiệu quả của sáng kiến. 
III. PHẠM VI NGHIÊN CỨU 
 - Tổ chức dạy học theo định hướng phát triển NL cho HS qua môn Địa lí 12. 
 - Vận dụng đối với HS 12 trường THPT Quỳ Hợp 2 – huyện Quỳ Hợp. 
IV. LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU 
 Việc tổ chức dạy học theo định hướng năng lực đã có nhiều tác giả quan tâm, 
dày công nghiên cứu cả trong nước và trên thế giới. 
 Thế giới đã và đang thiết kế chương trình giáo dục, nội dung giáo dục, 
phương pháp dạy học theo hướng tiếp cận năng lực, xây dựng hệ thống các năng 
lực chung, năng lực chuyên biệt cho từng môn học. 
 Ở Việt Nam, đã có nhiều công trình nghiên cứu của các nhà giáo dục dạy học 
theo định hướng PTNL, đổi mới kiểm tra đánh giá theo định hướng PTNL, đổi mới 
phương pháp day học bộ môn ở trường phổ thông,  Các nghiên cứu này được đề 
cập thông qua các công trình nghiên cứu khoa học, sách, tạp chí, luận văn,  
 Tuy nhiên, các tài liệu đó chỉ đề cập đến những khái niệm, phân loại, các 
bước dạy học theo hướng PTNL chứ chưa đi sâu nghiên cứu về tổ chức dạy học 
Địa li lớp 12 theo định hướng PTNL với các hình thức, ví dụ và vận dụng cụ thể. 
 Trên cơ sở kế thừa, phát triển các đề tài nghiên cứu trước đó, vận dụng vào đề 
tài này để đưa ra các hình thức tổ chức dạy học phát triển năng lực cho HS thông 
qua day học Địa lí lớp 12 THPT nhằm nâng cao chất lượng dạy và học môn địa lí ở 
trường THPT nói chung và trường THPT Quỳ Hợp 2 nói riêng. 
V. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 
1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lí thuyết 
 Tiến hành thu thập tài liệu qua sách, báo, các văn bản liên quan đến đề tài. 
Trên cơ sở đó để phân tích, tổng hợp và rút ra những vấn đề cần thiết của đề tài. 
2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn 
 Trong quá trình nghiên cứu, bản thân sử dụng các phương pháp như: điều tra, 
khảo sát, quan sát sản phẩm, tổng kết kinh nghiệm,Đó là những cơ sở cho việc 
triển khai cũng như khả năng ứng dụng của đề tài. 
 3 - Tổ chức các hoạt động dạy học có tính mục đích. Đây là nét đặc trưng thể 
hiện trình độ, năng lực GV trong việc chiếm lĩnh đối tượng. GV sử dụng vốn hiểu 
biết, kinh nghiệm, phương tiện để phát hiện, khám phá đối tượng chuyển thành ý 
thức, năng lực của chính mình. Tính mục đích định hướng cho chủ thể họat động, 
hướng tới chiếm lĩnh đối tượng. Như vậy, nói đến hoạt động bao giờ cũng có sự 
gắn kết giữa chủ thể, đối tượng và mục đích hoạt động. 
2. Tổ chức dạy học phát triển năng lực 
 Khái niệm 
 Từ điển tiếng Việt do Hoàng Phê chủ biên (NXB Đà Nẵng. 1998): Năng lực 
là: “Khả năng, điều kiện chủ quan hoặc tự nhiên sẵn có để thực hiện một hoạt động 
nào đó. Phẩm chất tâm lí và sinh lí tạo cho con người khả năng hoàn thành một 
loại hoạt động nào đó với chất lượng cao”. 
 Phạm Minh Hạc xem năng lực là “một tổ hợp phức tạp những thuộc tính tâm 
lý của mỗi người, phù hợp với những yêu cầu của một hoạt động nhất định, đảm 
bảo cho hoạt động đó diễn ra có kết quả”. 
 Trong tài liệu tập huấn việc dạy học và kiểm tra, đánh giá theo theo định 
hướng phát triển năng lực của HS do Bộ GD&ĐT phát hành năm 2014 thì “Năng 
lực được quan niệm là sự kết hợp một cách linh hoạt và có tổ chức kiến thức, kỹ 
năng với thái độ, tình cảm, giá trị, động cơ cá nhân, nhằm đáp ứng hiệu quả một 
yêu cầu phức hợp của hoạt động trong bối cảnh nhất định. 
 Qua đó, có thể hiểu một cách ngắn gọn “Năng lực là khả năng thực hiện thành 
công hoạt động trong một bối cảnh nhất định nhờ sự huy động tổng hợp các kiến 
thức, kĩ năng và các thuộc tính cá nhân khác như hứng thú, niềm tin, ý chí năng 
lực của cá nhân được đánh giá qua phương thức và khả năng hoạt động của cá 
nhân đó khi giải quyết các vấn đề của cuộc sống”. 
 - Trong quá trình dạy học theo định hướng PTNL, khái niệm NL được hiểu: 
 + Năng lực liên quan đến bình diện mục tiêu của dạy học: mục tiêu dạy học 
được mô tả thông qua các năng lực cần hình thành. 
 + Trong các môn học, những nội dung và hoạt động cơ bản được liên kết với 
nhau nhằm hình thành các năng lực. 
 + Năng lực là sự kết nối tri thức, hiểu biết, khả năng, mong muốn, 
 + Mục tiêu hình thành năng lực định hướng cho việc lựa chọn, đánh giá mức 
quan trọng và cấu trúc hóa các nội dung hoạt động và hành động dạy học về 
phương pháp. 
 Như vậy, có thể hiều tổ chức dạy học theo phát triển năng lực là quá trình 
thiết kế, tổ chức, hướng dẫn và phối hợp giữa hoạt động dạy và hoạt động học 
nhằm giúp HS không chỉ biết học thuộc, ghi nhớ mà còn phải biết làm thông qua 
các hoạt động cụ thể, sử dụng những tri thức học được để giải quyết các tình huống 
 5 - HS được chuẩn bị các kỹ năng cần thiết để thành công khi trưởng thành. 
 - HS học các kĩ năng để học tập tốt hơn và chịu trách nhiệm về quá trình học 
tập của mình. 
 - HS được khuyến khích để phát triển mọi mặt, phát hiện và phát triển thế 
mạnh của bản thân. 
 - HS được thỏa sức sáng tạo, từ đó khai thác hết những tiềm lực của bản thân. 
 - Kéo gần mối quan hệ thầy - trò, trò – trò. 
 Với những ưu điểm này, dạy học theo định hướng NL được xem định hướng 
giáo dục cần thiết để đáp ứng những yêu cầu của giáo dục hiện đại. 
 Sự khác biệt của dạy học truyền thống và dạy học phát triển năng lực 
 Trong thực tế, không có một phương pháp giáo dục nào là vạn năng, bởi vì 
quá trình dạy học gồm nhiều thành tố có mối liên hệ chặt chẽ với nhau trong quá 
trình PTNL của người học. Có thể so sánh dạy học truyền thống và dạy học PTNL 
như sau: 
 Bảng 1.1. Bảng so sánh của dạy học truyền thống và dạy học PTNL 
 Tiêu 
 Dạy học truyền thống Dạy học phát triển năng lực 
 chí 
 - Chú trọng hình thành kiến thức, - Chú trọng hình thành phẩm chất và 
 kỹ năng, thái độ; mục tiêu dạy học năng lực thông qua việc hình thành 
Mục được mô tả không chi tiết và khó kiến thức, kỹ năng; mục tiêu dạy 
tiêu dạy có thể quan sát, đánh giá được. học được mô tả chi tiết và có thể 
học 
 - Lấy mục tiêu học để thi, học để quan sát, đánh giá được. 
 hiểu. - Học để sống, học để biết làm 
 - Nội dung được lựa chọn dựa vào - Nội dung được lựa chọn nhằm đạt 
 các khoa học chuyên môn, được được kết quả đầu ra đã quy định; 
 quy định chi tiết trong chương chương trình chỉ quy định những nội 
 trình. dung chính. 
Nội - Chú trọng hệ thống kiến thức lý - Chú trọng các kỹ năng thực hành, 
 thuyết, sự phát triển tuần tự của các vận dụng lý thuyết vào thực tiễn. 
dung 
 khái niệm, định luật, học thuyết Sách giáo khoa không trình bày 
dạy học 
 khoa học. Sách giáo khoa được thành hệ thống mà phân nhánh và 
 trình bày liền mạch thành hệ thống xen kẽ kiến thức với hoạt động. 
 kiến thức. - Nội dung chương trình không quá 
 - Việc quy định cứng nhắc những chi tiết, có tính mở nên tạo điều kiện 
 nội dung chi tiết trong chương để người dạy dễ cập nhật tri thức 
 7 Như vậy, dạy học PTNL có sự khác biệt so với dạy học truyền thống trong 
hầu hết các yếu tố liên quan đến tổ chức dạy học. Sự khác biệt này đồng thời định 
hướng những vấn đề cần chú ý trong dạy học PTNL. Các nội dung dạy học qua các 
bài học, chủ đề cụ thể cần phải có sự liên hệ, chú trọng sự liên quan của chúng đến 
các kết quả đầu ra. Phương pháp, hình thức dạy học phải thúc đẩy các tương tác sư 
phạm, tăng cường sự tham gia của HS trong các hoạt động gắn với thực tiễn cuộc 
sống. Kiểm tra, đánh giá cần xem xét mức độ đáp ứng các yêu cầu đầu ra cần đạt 
theo quy định, và trước khi thực hiện điều đó, hoạt động đánh giá cần hướng đến 
việc hỗ trợ HS trong hoạt động học tập nhằm đạt các mục tiêu mong muốn. 
II. HÌNH THỨC TỔ CHỨC DẠY HỌC ĐỊA LÍ 
1. Khái niệm 
 Hình thức tổ chức dạy học là hình thức tác động qua lại giữa hoạt động dạy và 
hoạt động học, sự phối hợp chặt chẽ giữa giáo viên và học sinh được thực hiện 
theo một trật tự và một số chế độ xác định. Trong đó hoạt động dạy và hoạt 
động học thống nhất biện chứng với nhau. 
2. Các hình thức dạy học của môn Địa lí 
 Dạy học trên lớp 
 - Thường được tiến hành trong các phòng học, có sự hướng dẫn, tổ chức, chỉ 
đạo trực tiếp của giáo viên và sự tham gia của học sinh. 
 - Là hình thức dạy học phổ biến, có nhiều thuận lợi: 
 + Thuận tiện, dễ thích nghi với nhiều loại bài học: lý thuyết, thực hành. 
 + Tổ chức lớp chặt chẽ, dễ quản lý. 
 + Trong một thời gian có hạn có thể cung cấp, khai thác được lượng thông tin 
khá lớn, có thể hoàn thành đúng kế hoạch đề ra. 
 + Không chịu ảnh hưởng của thời tiết. 
 + Tuy nhiên, trong một vài bài học, việc hình thành biểu tượng, khái niệm địa 
lí bị hạn chế, vì chỉ hình thành qua lời giảng của giáo viên, thiếu trực quan. 
 - Các hình thức dạy học trên lớp theo định hướng PTNL: 
 + Dạy học theo nhóm. 
 + Dạy học theo lớp. 
 Dạy học ngoài lớp 
 - Được tiến hành ở ngoài phạm vi lớp học, trên thực địa hoặc ở bất cứ một địa 
điểm nào như: nhà máy, trạm khí tượng thuỷ văn, cơ sở sản xuất, ... 
 - Hình thức này có hiệu quả lớn đối với việc dạy học địa lí: 
 + Phát huy được tính chủ động, sáng tạo, óc thẩm mĩ, tình yêu quê hương, đất 
nước của HS. 
 9 + Thu thập, tổng hợp thông tin từ Atlat và các nguồn khác nhau để viết báo 
cáo ngắn theo chủ đề, trao đổi và thảo luận. 
2. Đặc điểm tâm sinh lý của học sinh THPT 
 Đặc điểm tâm lí lứa tuổi 
 Học sinh lớp 12 – THPT đã đã có những chuyển biến về mặt thể chất. Sự phát 
triển tâm lí ở lứa tuổi này chịu tác động bởi hai yếu tố: sinh lí và xã hội. Sự phát 
triển ổn định của não bộ và chức năng thần kinh là cơ sở cần thiết cho việc rèn 
luyện kĩ năng liên hệ thực tế cho các em. 
 Sự phát triển về mặt cơ thể tạo cho các em nhiều hứng thú trong hoạt động 
học tập và trong các lĩnh vực khác. HS đã ý thức được tính độc lập, chủ động trong 
tất cả quá trình nhận thức, có ý thức lao động và học tập. 
 Với sự phát triển của công nghệ thông tin và môi trường xã hội, các em có 
khả năng tiếp nhận nhiều thông tin và vốn sống ngày càng phong phú hơn, nắm và 
phân biệt mọi vấn đề nhanh chóng, khả năng tiếp thu nhạy bén và sáng tạo hơn. 
 Về tính cách, các em có cá tính rõ rệt, cá tính thể hiện rõ nét nhất là muốn 
khẳng định bản thân trước tập thể hay gia đình, lập trường, quan điểm sống của các 
em bắt đầu được bộc lộ. 
 Đặc điểm nhận thức 
 - Đặc điểm hoạt động học tập: 
 Các em càng trưởng thành kinh nghiệm cuộc sống càng phong phú, càng ý 
thức được rằng mình đang đứng trước ngưỡng cửa của cuộc đời. 
 Thái độ và ý thức học tập của HS ngày càng phát triển, được thúc đẩy bởi động 
cơ và mục đích học tập. Điều này thúc đẩy sự phát triển có tính chủ định của các quá 
trình nhận thức và năng lực điều khiển bản thân của HS trong hoạt động học tập. 
 - Đặc điểm của sự phát triển trí tuệ: 
 Lứa tuổi HS THPT, ghi nhớ có chủ định giữ vai trò chủ đạo trong hoạt động 
trí tuệ. Đồng thời, vai trò của ghi nhớ logic, ghi nhớ trừu tượng ngày càng rõ rệt. 
 Tri giác có mục đích đã đạt tới mức rất cao, quan sát của các em trở nên có 
mục đích, có hệ thống và toàn diện hơn. Mặt khác, khả năng tư duy lí luận, tư duy 
trừu tượng một cách độc lập, sáng tạo hơn. Tư duy ngày càng chặt chẽ, có căn cứ 
và cũng nhất quán hơn. Không những thế tính phê phán của tư duy cũng phát triển, 
thế giới quan dần dần được hình thành. 
 Như vậy, đối với HS lớp 12 các em đã có một cơ thể khỏe mạnh, năng động, 
sáng tạo, khả năng tư duy trừu tượng cao. Năng lực quan sát sâu sắc, nhạy bén, các 
em thích bày tỏ quan điểm, ý kiến của mình. Đây là điều kiện thuận lợi cơ bản để 
GV lựa chọn các phương pháp, hình thức tổ chức dạy học thích hợp để phát triển 
các phẩm chất, năng lực sẵn có tiềm tàng trong các em. 
 11