Sáng kiến kinh nghiệm Tiếp cận lịch sử trong dạy học phần Tiến hóa - Sinh học 12 THPT

 MỤC LỤC
1. Lời giới thiệu....................................................................................................1
2. Tên sáng kiến:..................................................................................................2
3. Tác giả sáng kiến:............................................................................................2
4. Chủ đầu tư tạo ra sáng kiến ...........................................................................2
5. Lĩnh vực áp dụng sáng kiến: ..........................................................................2
6. Ngày sáng kiến được áp dụng .......................................................................2
7. Mô tả nội dung sáng kiến................................................................................2
 7.1. Thực trạng ................................................................................................3
 7.2. Nội dung của sáng kiến ............................................................................4
 7.3. Về khả năng áp dụng của sáng kiến .....................................................19
8. Những thông tin cần được bảo mật .............................................................19
9. Các điều kiện cần thiết để áp dụng sáng kiến.............................................19
10. Đánh giá lợi ích thu được do áp dụng sáng kiến ......................................20
 10.1. Đánh giá lợi ích thu được hoặc dự kiến có thể thu được do áp dụng 
 sáng kiến theo ý kiến của tác giả ...................................................................24
 10.2. Đánh giá lợi ích thu được hoặc dự kiến có thể thu được do áp dụng 
 sáng kiến theo ý kiến của tổ chức, cá nhân ..................................................26
11. Danh sách những cá nhân đã tham gia áp dụng sáng kiến .....................26 Tiến hóa cũng trở thành một bối cảnh lịch sử cho sự phát triển nhận thức về các 
sự vật, hiện tượng của thế giới sống.
 Tuy nhiên, trên thực tế việc dạy và học phần Tiến hóa không mấy dễ 
dàng. Lý thuyết Tiến hóa khá trừu tượng, nếu không có cách dạy, cách tiếp cận 
phù hợp thì khó có thể giúp cho HS hiểu được tường tận bản chất của Tiến hóa 
và như vậy dễ nảy sinh những quan niệm lệch lạc và sai lầm trong nhận thức các 
sự vật, hiện tượng của thế giới tự nhiên.
 Dựa trên những lí do trên, chúng tôi lựa chọn đề tài nghiên cứu:
 “Tiếp cận lịch sử trong dạy học phần Tiến hóa - Sinh học 12 THPT”.
 Qua nghiên cứu, xây dựng quy trình tổ chức dạy học phần Tiến hóa theo 
hướng tiếp cận lịch sử, chúng tôi hi vọng sáng kiến kinh nghiệm này sẽ đóng 
góp một phần nhỏ vào việc phát triển năng lực nhận thức của HS, nâng cao chất 
lượng dạy và học môn Sinh học ở trường THPT.
2. Tên sáng kiến
 “Tiếp cận lịch sử trong dạy học phần Tiến hóa – Sinh học 12 THPT”
3. Tác giả sáng kiến
 - Họ và tên: Nguyễn Thị Ninh
 - Địa chỉ tác giả sáng kiến: Giáo viên môn Sinh học trường THPT Nguyễn 
Thị Giang - Huyện Vĩnh Tường - Tỉnh Vĩnh Phúc.
 - Số điện thoại: 0987137096; Email: ninhsp@gmail.com
4. Chủ đầu tư tạo ra sáng kiến
 - Chủ đầu tư tạo ra sáng kiến: giáo viên Nguyễn Thị Ninh
 - Chức vụ: Tổ phó tổ chuyên môn, giáo viên môn Sinh học trường THPT 
Nguyễn Thị Giang.
5. Lĩnh vực áp dụng sáng kiến
 Đề tài nghiên cứu việc áp dụng quy trình tổ chức dạy học theo hướng tiếp 
cận lịch sử trong dạy học phần Tiến hóa – Sinh học 12.
6. Ngày sáng kiến được áp dụng lần đầu: ngày 30/11/2017
7. Mô tả nội dung sáng kiến
 2 mang tính chất nghiên cứu, kích thích hoạt động nhận thức, rèn luyện tư duy 
logic và sáng tạo cho HS.
7.1.2. Một số nguyên nhân dẫn đến thực trạng trên
 Có nhiều nguyên nhân dẫn tơi thực trạng trên, nguyên nhân chính là do 
GV giảng dạy chủ yếu vẫn vận dụng phương pháp dạy học truyền thống, truyền 
thụ kiến thức một chiều mà ít quan tâm đến việc tổ chức các hoạt động nghiên 
cứu bài học cho HS. Tâm lí ngại đổi mới, ngại vận dụng các phương pháp dạy 
học tích cực của đa số GV đã ảnh hưởng rất lớn đến chất lượng dạy và học môn 
Sinh học.
 Một số lượng không nhỏ HS không yêu thích và quan tâm đến môn Sinh 
học, coi bộ môn này chỉ là môn học xét tốt nghiệp. HS vẫn còn nặng tâm lí thi 
cử, dành phần lớn thời gian học các bộ môn theo khối mình chọn đi thi. Những 
điều này ảnh hưởng không nhỏ đến chất lượng học tập và giảng dạy môn Sinh 
học đặc biệt là phần Tiến hóa – Sinh học 12 THPT.
7.2. Nội dung của sáng kiến 
7.2.1. Tiếp cận lịch sử trong dạy học
 ❖Khái niệm tiếp cận lịch sử trong dạy học
 Theo tác giả Vũ Cao Đàm: “Mỗi một đối tượng đều có thể được nghiên 
cứu ở nhiều góc độ khác nhau với những mục đích khác nhau, tiếp cận là sự 
chọn lựa chỗ đứng để quan sát đối tượng nghiên cứu” [4].
 Tiếp cận lịch sử trong dạy học là cách tiếp cận tập trung chủ yếu vào cách 
thức, con đường hình thành, phát triển của tri thức trong lịch sử, giúp người học 
lĩnh hội được tri thức khoa học như là một hành động có quan hệ mật thiết với 
cuộc sống của họ.
 ❖Phương pháp tiếp cận lịch sử
 Phương pháp tiếp cận quan điểm lịch sử (tiếp cận lịch sử) là phương pháp 
nghiên cứu đối tượng trên cơ sở xem xét lịch sử quá trình hình thành, phát triển 
của đối tượng đó cùng với những nguyên tắc và quy luật nhất định.
 ❖Các hướng tiếp cận lịch sử
 Theo tác giả Trịnh Xuân Vũ [7], có 3 hướng tiếp cận lịch sử:
 4 Menđen mà nên đưa HS trở lại thời của Menđen. Thời đó, người ta cho rằng, con 
cái thừa hưởng vật chất di truyền của bố mẹ dưới dạng pha trộn, có nghĩa là tính 
trạng của con là dạng hòa trộn giữa tính trạng của bố và của mẹ. Để kiểm tra tính 
đúng đắn của giả thuyết này, Menđen thực hiện các thí nghiệm trên cây đậu Hà 
Lan. Kết quả thí nghiệm của ông đã cho thấy điều đó là không đúng. Bằng việc lặp 
lại thí nghiệm rất nhiều lần, ông đã đưa ra kết luận quan trọng, trái ngược hẳn với 
quan điểm đương thời đó là trong tế bào của cơ thể con các nhân tố di truyền tồn tại 
một cách độc lập, không pha trộn vào nhau. Để kiểm tra giả thuyết của mình có 
đúng không, Menđen đã tiến hành phép lai phân tích và kết quả của phép lai đã 
chứng minh giả thuyết ông đưa ra là đúng. Giả thuyết của Menđen đã được rất 
nhiều nhà khoa học kiểm nghiệm và chứng minh, nên được gọi là học thuyết 
Menđen.
 Tương tự, khi dạy học thuyết tiến hóa của Đacuyn, thay vì trình bày cho 
HS nội dung của học thuyết, chúng ta có thể cho HS thấy Đacuyn đã quan sát 
và lí giải sự tiến hóa hình thành các loài qua con đường chọn lọc tự nhiên ra sao, 
nên thu thập, phân tích các mẫu vật như thế nào... Bằng cách này, chúng ta đã 
giúp HS rèn luyện được cách làm việc, tư duy khoa học, biết cách tiến hành thực 
nghiệm để chứng minh giả thuyết, cũng như biết rút ra các kết luận từ các thí 
nghiệm.
 Có rất nhiều người quan niệm rằng, kiến thức khoa học là những tri thức 
hiển nhiên, khách quan của các sự vật, hiện tượng, liên quan đến những thí 
nghiệm, phát minh hay như các định luật, định lý khô khan do đó sử dụng kiến 
thức lịch sử để dạy kiến thức khoa học là việc làm khó khăn. Tuy nhiên, điều đó 
là không đúng, nếu chúng ta biết khai thác các yếu tố lịch sử , vận dụng chúng 
một cách khéo léo và hợp lý thì sẽ mang lại những hiệu quả bất ngờ , khắc phục 
được lối tư duy truyền đạt tri thức khoa học một cách máy móc, không hiệu quả.
7.2.2. Vai trò của tiếp cận lịch sử trong dạy học phần Tiến hóa – Sinh học 12 
THPT
 Dạy học theo hướng tiếp cận lịch sử, GV sẽ giúp HS vào vai các nhà khoa 
học, tự trải nghiệm và khám phá ra tri thức theo một tiến trình lặp lại các sự kiện 
 6 và phát triển năng lực sáng tạo, năng lực giải quyết vấn đề cho HS.
7.2.3. Xây dựng quy trình tổ chức dạy học theo hướng tiếp cận lịch sử phần 
Tiến hóa – Sinh học 12 THPT
7.2.3.1. Hai hình thức dạy học theo hướng tiếp cận lịch sử
 a. Thiết kế bài dạy theo cách tư duy của các nhà khoa học
 Thông thường một định luật hay một học thuyết khoa học được hình 
thành theo một trình tự sau:
 (1) Quan sát hoặc thực nghiệm phát hiện ra vấn đề cần được giải đáp.
 (2) Bằng những hiểu biết của mình thử đưa ra những cách giải thích khác 
nhau về vấn đề mình vừa phát hiện (đưa ra giả thuyết).
 (3) Kiểm tra tính đúng đắn của các giả thuyết mà mình nêu ra bằng các thí 
nghiệm.
 (4) Hình thành học thuyết khoa học.
 Một giả thuyết khi được rất nhiều thực nghiệm chứng minh là không sai 
trên nhiều đối tượng khác nhau, trong nhiều môi trường khác nhau hoặc 
những tiên đoán của giả thuyết khoa học đều nghiệm đúng trong nhiều trường 
hợp thì lúc đó giả thuyết trở thành một học thuyết khoa học. Tuy nhiên, các nhà 
khoa học luôn chấp nhận học thuyết khoa học một cách tạm thời. Thực tế, trong 
khoa học chẳng có gì là tuyệt đối đúng. Một học thuyết có thể chỉ đúng trong 
một trường hợp hoặc đúng trong một thời gian nhất định nhưng trước những 
thành tựu khoa học mới nó có thể sẽ không còn đúng nữa hoặc phải điều chỉnh 
lại cho phù hợp.
 Chính vì vậy, người GV cần chú trọng hướng dẫn HS học cách các nhà 
khoa học thu thập các chứng cứ để phản bác hay chấp nhận một giả thuyết khoa 
học ra sao hơn là chỉ đơn thuần ghi nhớ những số liệu, học thuyết một cách máy 
móc mà không biết vận dụng hoặc tìm cách chứng minh một giả thuyết nào đó 
là đúng hay sai. GV cần tổ chức các hoạt động dạy học nhằm kích thích HS tự 
đặt ra các câu hỏi như làm thế nào mà người ta biết được điều này? làm thế nào 
mà người ta lại chứng minh được? hoặc tại sao lại như vậy?.... Ví dụ khi dạy về 
học thuyết tiến hóa của Đacuyn. Chúng ta có thể giúp HS hình dung cách 
Đacuyn hình thành học thuyết như sau:
 8 chọn lọc, con người đã tạo ra rất nhiều giống vật nuôi và cây trồng từ một số ít 
các loài hoang dại mới được thuần dưỡng ban đầu.
 Từ những quan sát trên đã giúp Đacuyn hình thành nên học thuyết tiến 
hóa với ba nguyên lý cơ bản là: Di truyền, biến dị và chọn lọc tự nhiên. Như 
vậy, mặc dù Đacuyn chưa biết về cơ chế di truyền cũng như các cơ chế phát sinh 
các biến dị nhưng bằng những quan sát và nhận xét tinh tế, ông đã đưa ra được 
sự giải thích hợp lý tại sao các loài sinh vật lại rất đa dạng nhưng thống nhất với 
nhau. Các loài giống nhau bởi vì được phát sinh từ một tổ tiên chung nhưng 
khác nhau vì các biến dị luôn phát sinh trong quá trình sinh sản và những biến dị 
nào giúp cá thể sống sót và sinh sản tốt hơn thì những biến dị đó sẽ ngày càng 
phổ biến hơn trong các thế hệ sau. Kết quả của quá trình chọn lọc tự nhiên như 
vậy làm xuất hiện nên các loài khác nhau về nhiều đặc điểm, giúp chúng thích 
nghi hơn với các môi trường khác nhau.
 b. Thiết kế bài dạy theo một tường thuật lịch sử
 Tường thuật lịch sử có nghĩa là giải thích về các sự kiện đặc biệt trong 
lịch sử tiến hóa dựa trên các đặc điểm của sinh vật sống ngày nay cũng như trong 
quá khứ. Ví dụ, dữ liệu phân tử và các hiện tượng giống như các cơ quan tương 
đồng cùng với địa lý sinh vật học đã ủng hộ cho các giả thuyết về mối quan hệ 
giữa tổ tiên và con cháu của các loài được thể hiện trên cây phát sinh. Bằng chứng 
cổ sinh vật học và địa chất học đã hỗ trợ thêm cho việc tái hiện lại lịch sử cuộc 
sống. Dựa trên bằng chứng này, một tường thuật lịch sử có thể mô tả lại quá trình 
chuyển đổi từ động vật lưỡng cư sang động vật sống trên cạn.
 Chúng ta biết rằng, kết quả của quá trình tiến hóa không thể nào dự đoán 
được mà chỉ có thể giải thích dưới dạng một tường thuật lịch sử trong đó chứa 
đựng các quan sát thực tế cũng như các chi tiết lịch sử. Ví dụ, có thể có 3 giả 
thuyết khác nhau được đưa ra về sự tuyệt chủng đột ngột của loài khủng long 
vào cuối kỷ Kreta (Phấn trắng): dịch bệnh hủy diệt; thảm họa của sự biến đổi khí 
hậu và va chạm của một tiểu hành tinh, theo thuyết của Alvarez. Hai câu chuyện 
đầu tiên cuối cùng bị bác bỏ vì có bằng chứng không tương hợp. Còn tất cả các 
sự kiện đã biết khớp với thuyết của Alvarez hiện được công nhận rộng rãi. Do 
 10