Sáng kiến kinh nghiệm Tích hợp kiến thức văn học trong dạy học Địa lí tự nhiên Việt Nam lớp 12 nhằm phát triển các phẩm chất và năng lực cho học sinh

 Phần một: ĐẶT VẤN ĐỀ
 1. Lý do chọn đề tài 
 Theo chương trình giáo dục phổ thông tổng thể năm 2018, chương trình môn 
Địa lí chú trọng tích hợp, thực hành, gắn nội dung giáo dục của môn học với thực 
tiễn nhằm rèn luyện cho học sinh kĩ năng vận dụng kiến thức địa lí vào việc tìm 
hiểu và giải quyết ở mức độ nhất định một số vấn đề của thực tiễn, đáp ứng đòi hỏi 
của cuộc sống. Tính tích hợp được thể hiện ở nhiều mức độ và hình thức khác 
nhau: tích hợp giữa các kiến thức địa lí tự nhiên, địa lí dân cư, xã hội và địa lí kinh 
tế trong môn học; lồng ghép các nội dung liên quan (giáo dục môi trường, biển 
đảo, phòng chống thiên tai, biến đổi khí hậu; giáo dục dân số, giới tính, di sản, an 
toàn giao thông,...) vào nội dung địa lí; vận dụng kiến thức các môn học khác (Văn 
học, Vật lí, Hoá học, Sinh học, Lịch sử,...) trong việc làm sáng rõ các kiến thức địa 
lí; kết hợp kiến thức nhiều lĩnh vực khác nhau để xây dựng thành các chủ đề có 
tính tích hợp cao.
 Chương trình xác định thực hành, luyện tập, vận dụng là nội dung quan 
trọng, đồng thời là công cụ thiết thực, hiệu quả để phát triển năng lực của học sinh. 
Nội dung này chú trọng việc vận dụng kiến thức địa lí vào thực tiễn nhằm góp 
phần phát triển các năng lực đặc thù của môn học.
 Địa lý là một bộ môn khoa học có kiến thức rộng, bao gồm cả Địa lí tự nhiên 
và Địa lí kinh tế - xã hội. Trong đó, phần Địa lí tự nhiên có nhiều nội dung khó, 
trừu tượng, khô khan. Hiện nay, việc giảng dạy Địa lí tự nhiên ở nhiều trường 
THPT còn mang nhiều tính lí thuyết, chỉ một bộ phận giáo viên chú ý đến việc liên 
hệ giữa kiến thức lý thuyết với thực tiễn khiến cho học sinh cảm thấy khó hiểu, 
khó học và không có hứng thú. Điều đó cũng làm giảm chất lượng và hiệu quả 
giảng dạy của giáo viên.
 Để nâng cao hứng thú học tập, tăng khả năng vận dụng kiến thức được học 
vào giải quyết các tình huống trong thực tiễn cho học sinh và chất lượng, hiệu quả 
giảng dạy, giáo viên cần phải nắm vững kiến thức, đổi mới phương pháp giảng 
dạy, tích cực sử dụng đồ dùng, thiết bị dạy học, nội dung cho học sinh ghi ngắn 
gọn, súc tích, từ ngữ dễ hiểu, đổi mới cách kiểm tra đánh giá,... Khi có hứng thú 
say mê trong học tập thì việc lĩnh hội tri thức trở nên dễ dàng hơn; ngược lại khi 
nắm bắt vấn đề nghĩa là hiểu được bài thì người học lại có thêm hứng thú. Có 
nhiều cách để tạo hứng thú học tập cho học sinh trong giờ học Địa lí, riêng đối với 
bản thân tôi đã áp dụng một trong những biện pháp để tạo hứng thú học tập cho 
học sinh đó là: tích hợp kiến thức Văn học có liên quan đến nội dung bài học để 
giảng dạy.
 Tư liệu văn học có tầm quan trọng rất lớn trong việc giáo dục tư tưởng, quan 
điểm, tình cảm cho học sinh. Việc dạy học tích hợp liên môn đáp ứng được yêu 
cầu này. Nó cũng chính là chiếc chìa khóa mở cửa cho tương lai.
 1 - Báo cáo trước tổ, nhóm, hội đồng khoa học nhà trường nhận được những 
đóng góp, ý kiến của các thành viên.
 - Thông qua dạy thể nghiệm và rút kinh nghiệm thực nghiệm giảng dạy đối 
với Chương trình đổi mới sách giáo khoa bậc THPT.
 6. Điểm mới và đóng góp của đề tài
 - Việc sử dụng tư liệu văn học trong giảng dạy đã được sử dụng ở nhiều môn 
học, trong đó có Địa lí, nhưng để hệ thống hóa thành nguồn tư liệu thì chưa được 
các tác giả đề cập.
 - Đề tài chỉ ra được tính ứng dụng của tư liệu văn học đối với việc tạo hứng 
thú học tập và nâng cao năng lực giải quyết tình huống thực tiễn trong học tập môn 
Địa lí.
 - Phương tiện sử dụng tư liệu văn học là một trong những phương tiện dạy 
học Địa lí giúp học sinh dễ hiểu, dễ liên hệ kiến thức và yêu thích môn học hơn.
 - Cung cấp thêm tài liệu tham khảo cho giáo viên trong giảng dạy môn Địa lí 
lớp Địa lí lớp 12 phần Địa lí tự nhiên Việt Nam và có thể dùng cho học sinh nghiên 
cứu, đọc thêm.
 7. Cấu trúc của đề tài
 Phần một: ĐẶT VẤN ĐỀ 
 1. Lý do chọn đề tài 
 2. Mục đích nghiên cứu 
 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 
 4. Nhiệm vụ nghiên cứu
 5. Phương pháp nghiên cứu
 6. Điểm mới và đóng góp của đề tài
 7. Cấu trúc của đề tài
 PHẦN II - NỘI DUNG
 1. Cơ sở khoa học
 2. Nội dung nghiên cứu
 3. Kết quả nghiên cứu
 PHẦN III - KẾT LUẬN
 1. Hiệu quả của sáng kiến
 2. Nhận định về áp dụng sáng kiến kinh nghiệm và khả năng mở rộng đề tài
 3. Kiến nghị
 3 nhân văn và Địa lý tự nhiên. Môn học này cung cấp cho học sinh những kiến thức 
cơ bản, cần thiết về Trái Đất và những hoạt động của con người trên đó, làm cơ sở 
cho việc hình thành thế giới quan khoa học; giáo dục tư tưởng tình cảm đúng đắn; 
đồng thời rèn luyện cho học sinh các kĩ năng hành động, ứng xử phù hợp với môi 
trường tự nhiên, xã hội, phù hợp với yêu cầu của đất nước và xu thế thời đại. Cùng 
với các môn học khác, môn Địa lí góp phần bồi dưỡng cho học sinh ý thức trách 
nhiệm, sự hiểu biết khoa học, tình yêu thiên nhiên, con người và đất nước. Theo 
đó, mục tiêu của môn Địa lí chú trọng đến việc hình thành và rèn luyện cho học 
sinh các năng lực cần thiết của người lao động mới. Để đạt được mục tiêu này, cần 
thiết phải đổi mới sách giáo khoa và phương pháp dạy học một cách phù hợp và 
đồng bộ.
 Việc phát triển kĩ năng tư duy cho học sinh luôn là một trong những ưu tiên 
hàng đầu của mục tiêu giáo dục, để hướng học sinh học tập tích cực và tự chủ, 
chúng ta không phải chỉ giúp các em khám phá những kiến thức mới mà còn phải 
giúp các em nắm kĩ và hệ thống được những kiến thức đó. Việc xây dựng được 
một “hình ảnh” thể hiện mối liên hệ giữa các kiến thức sẽ mang lại những lợi ích 
đáng quan tâm về các mặt: Ghi nhớ, phát triển nhận thức, tư duy, óc tưởng tưởng 
và khả năng vận dụng sáng tạo để giải quyết các tình huống có trong thực tiễn 
một trong những công cụ hữu hiệu nhất để tạo nên các hình ảnh liên kết là tích hợp 
kiến thức văn học vào trong việc dạy và học Địa lí.
 Vận dụng thành thạo và linh hoạt kiến thức văn học trong dạy học sẽ mang 
lại nhiều kết quả tốt và đáng khích lệ. Học sinh sẽ phát huy tính chủ động, sáng tạo 
và phát triển được tư duy. Với học sinh việc tự sưu tầm các câu ca dao, tục ngữ, 
thơ ca, hò vè, có liên quan đến nội dung bài học thì sẽ phát huy được tính sáng 
tạo, lôi cuốn học sinh tham gia vào các hoạt động của bài giảng, tạo điều kiện phát 
triển kĩ năng tích cực, chủ động và phát huy được sở thích của bản thân học sinh 
qua đó, các em tự chiếm lĩnh kiến thức mới một cách nhẹ nhàng, tự nhiên với hứng 
thú học tập cao hơn.
 Với giáo viên sử dụng kiến thức văn học vào bài giảng một cách khoa học 
và logic, thì nội dung bài học và một số sự kiện Địa lí sẽ không bị bỏ sót và giúp 
các em nhanh chóng lĩnh hội được nội dung bài học và sự kiện Địa lí một cách 
thoải mái không bị gò bó. Không những thế, sử dụng kiến thức văn học còn giúp 
giáo viên tạo ra các hình thức học tập khác nhau, liên kết được giữa các môn học 
với nhau, sử dụng linh hoạt các phương pháp dạy học, phối hợp sử dụng các thiết 
bị dạy học với nhau (bản đồ, thiết bị công nghệ số,) góp phần thiết thực vào việc 
đổi mới phương pháp dạy học hiện nay.
 5 Các vấn đề nội dung kiến thức các môn có liên quan cần được chia nhỏ 
trong từng bài học, trong từng nội dung của bài. 
 Chỉ tích hợp các mức độ phù hợp (có thể là tích hợp toàn phần, bộ phận hay 
chỉ ở mức độ liên hệ).
 Giáo viên cần tạo được sự hấp dẫn, lôi cuốn khi đưa tích hợp kiến thức Ngữ 
văn vào giảng dạy. Không phải người giáo viên nào cũng có tài thu hút người đối 
diện - các em học sinh. Để tạo được sự hấp dẫn ấy, đòi hỏi người giáo viên phải 
biết tự rèn luyện - từ giọng điệu, hành động hay nhờ những tác động tích cực của 
các đối tượng khác như: tranh ảnh, video, sự khích lệ 
 Trong khi soạn bài phải cân nhắc thật kỹ những nội dung cần đưa vào bài 
giảng, phải khéo léo lồng ghép để làm rõ được nội dung mà mình muốn cho học 
sinh đạt được. Bên cạnh đó, phải hệ thống câu hỏi rõ ràng, rành mạch; chịu khó 
sưu tầm những câu văn, câu thơ, tục ngữ, ca dao liên quan đến bài dạy; đảm bảo 
tính chính xác của những nội dung mình cần đưa vào bài dạy. Sử dụng triệt để đồ 
dùng dạy học, kết hợp giữa văn học với các đồ dùng trực quan để hình thành cho 
các em khái niệm mang tính trực quan cao. Giáo viên phải làm tốt công tác tổ chức 
giờ học, quán xuyến học sinh, không sa đà vào nội dung văn học.
 Học sinh phải tích cực tham gia xây dựng bài, chú ý lắng nghe thầy cô giáo 
giảng bài; tăng cường việc tự học, tự nghiên cứu, tìm tòi khám phá môn học; chịu 
khó sưu tầm ca dao tục ngữ nói về thiên nhiên, đất nước con người Việt Nam.
 2. Nội dung nghiên cứu
 2.1. Thực trạng học tập môn Địa lí ở trường THPT Thái Lão
 Thực trạng của việc dạy và học Địa lí hiện nay cho thấy vẫn còn nhiều HS ở 
phổ thông nói chung và trường THPT Thái Lão nói riêng không thích học và thậm 
chí là sợ học môn Địa lí, quan niệm Địa lí là môn phụ và học Địa lí chỉ là học 
thuộc lòng, tình trạng HS học lệch, chỉ học những môn thi Đại học là phổ biến. Nó 
dẫn đến một hệ quả nghiêm trọng khác là khiến cho người dạy nhiều khi cũng chán 
dạy, không có mục đích dạy. Giờ học Địa lí trở nên nặng nề với cả GV và HS. 
Trong đó phần địa lí tự nhiên Việt Nam được xem là nội dung khó, đòi hỏi HS 
phải có kiến thức tổng hợp, hiểu biết thực tiễn để lí giải các đặc điểm tự nhiên. Một 
trong những nguyên nhân không thể phủ nhận cho tình trạng trên là: đổi mới 
phương pháp dạy học mới dừng lại ở lý thuyết, hay ở các tiết hội giảng, các tiết 
thanh tra còn trên thực tế trong phần lớn các tiết dạy GV chỉ là người truyền thụ 
kiến thức một chiều mà chưa khơi dậy được tính chủ động, hứng thú học tập cho 
HS. 
 Kết quả thi THPT năm học 2019 - 2020 và 2020 - 2021 của tỉnh Nghệ An 
cho thấy trường THPT Thái Lão điểm trung bình thấp hơn so với trung bình chung 
cả nước 0,05 điểm. Vì vậy việc tạo hứng thú cho học sinh trong nội dung khó phần 
 7 kiến thức để giải thích nguyên nhân, diễn biến, mối quan hệ giữa các sự vật, hiện 
tượng, làm cho kiến thức văn học cũng trở nên cụ thể và sâu sắc hơn.
 2.3. Cách tích hợp kiến thức văn học trong dạy học Địa lí tự nhiên Việt 
Nam
 2.3.1. Tích hợp kiến thức văn học để khởi động vào bài mới tạo hứng thú 
học tập cho học sinh
 Hoạt động khởi động trong giờ dạy có một vai trò đặc biệt quan trọng trong 
việc tổ chức các hoạt động trên lớp giúp học sinh định hướng nội dung bài học, 
bước đầu giải quyết vấn đề đặt ra trong bài học. Hoạt động này nhằm giúp học sinh 
huy động những kiến thức, kĩ năng, kinh nghiệm của bản thân về các vấn đề có nội 
dung liên quan đến bài học mới. Hoạt động khởi động sẽ kích thích tính tò mò, sự 
hứng thú, tâm thế của học sinh ngay từ đầu tiết học. Hoạt động khởi động thường 
được tổ chức thông qua hoạt động cá nhân hoặc hoạt động nhóm sẽ kích thích sự 
sáng tạo, giúp học sinh hình thành năng lực hợp tác, tinh thần học hỏi, giúp đỡ 
nhau khi thưc hiện nhiệm vụ. Chuẩn bị phần khởi động như thế nào cho hiệu quả 
phải dựa vào nội dung bài, đối tượng học sinh và cả điều kiện của giáo viên.
 Hoạt động khởi động dù chỉ là một khâu nhỏ, không nằm trong trọng tâm 
kiến thức cần đạt nhưng nó có tác dụng tạo tâm thế thoải mái, nhẹ nhàng, hưng 
phấn cho học sinh vào đầu giờ học. Yêu cầu với phần giới thiệu bài cần ngắn gọn, 
súc tích, khái quát cao và gợi mở sự hứng thú của học sinh. Điều đó có nghĩa là nó 
sẽ ảnh hưởng lớn đến toàn bộ bài dạy. Vậy nên sử dụng kiến thức văn học để khởi 
động sẽ tạo được không khí hào hứng, sôi nổi cho tiết học.
 Ví dụ: Khi dạy bài 2 - Vị trí địa lí, phạm vi lãnh thổ - Địa lí 12, nhằm khẳng 
định về chủ quyền toàn vẹn lãnh thổ quốc gia Việt Nam, giáo viên sử dụng bài thơ:
 Nam Quốc Sơn Hà - Lý Thường Kiệt
 (Bản dịch của Trần Trọng Kim)
 Sông núi nước Nam vua Nam ở
 Rành rành định phận ở sách trời
 Cớ sao lũ giặc sang xâm phạm
 Chúng bay sẽ bị đánh tơi bời.
 Lịch sử hàng ngàn năm của dân tộc Việt Nam là một bản trường ca về các 
cuộc kháng chiến chống ngoại xâm. Từ thế hệ này đến thế hệ khác, người Việt 
Nam luôn nêu cao tinh thần bất khuất và bảo vệ bằng mọi giá chủ quyền lãnh thổ 
thiêng thiêng, chân lý toàn vẹn lãnh thổ bất di bất dịch của dân tộc Việt Nam. Một 
trong những minh chứng hùng hồn nhất cho tinh thần đó là bài thơ “Nam Quốc 
Sơn Hà” được cho là của danh tướng Lý Thường Kiệt.
 9