Sáng kiến kinh nghiệm Sử dụng kiến thức liên môn trong dạy chủ đề thiên nhiên nhiệt đới ẩm gió mùa SGK Địa lý 12

 PHẦN I - MỞ ĐẦU
1.Lí do chọn đề tài 
 Hội nghị Trung ương 8 khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục 
và đào tạo xác định mục tiêu tổng quát của đổi mới là “Giáo dục con người Việt 
Nam phát triển toàn diện và phát huy tốt nhất tiềm năng của mỗi cá nhân; yêu 
gia đình; yêu Tổ quốc, hết lòng phục vụ nhân dân và đất nước; có hiểu biết và 
kỹ năng cơ bản, khả năng sáng tạo để làm chủ bản thân, sống tốt và làm việc có 
hiệu quả” Để thực hiện được mục tiêu đó giáo dục phổ thông đang thực hiện 
bước chuyển từ chương trình giáo dục tiếp cận nội dung sang tiếp cận năng lực 
của người học. Vì vậy cần phải thay đổi phương pháp dạy học theo lối “truyền 
thụ một chiều” sang dạy cách học, cách vận dụng kiến thức, rèn luyện kỹ năng, 
hình thành năng lực và phẩm chất cho học sinh.
 Tuy nhiên trong những năm qua, việc giảng dạy môn Địa lý nói riêng, các 
môn xã hội nói chung gặp rất nhiều khó khăn, đa số học sinh và phụ huynh 
không quan tâm nhiều đến việc học bộ môn, trên các tiết học các em hầu như 
không để ý gì về nội dung bài học, hoặc nếu có học thì rất hời hợt, mang tính đối 
phó, tạo tâm lý không tốt cho giáo viên khi thực hiện việc đổi mới phương pháp 
tích cực, nhiều giáo viên vẫn thực hiện phương pháp dạy học theo lối truyền thụ 
một chiều và tiết học trở nên nhàm chán, ít hiệu quả. Vì vậy để khắc phục những 
khó khăn trên phương pháp dạy học của giáo viên cần phải luôn được đổi mới, 
để nhằm tạo hứng thú học tập cho học sinh, nâng cao hiệu quả giảng dạy, một 
trong những phương pháp đó là phương pháp dạy học liên môn.
 Qua thực tế giảng dạy ở một số lớp, tôi nhận thấy việc sử dụng kiến thức 
các môn học khác vào giải quyết một vấn đề nào đó trong học Địa lý là việc làm 
hết sức cần thiết, làm cho bài học trở nên sinh động hơn, học sinh say mê, hứng 
thú với bài học hơn, không cảm thấy Địa lí là một môn học khô khan, khó học, 
các em đã chủ đồng tìm tòi, khám phá kiến thức, có sự sáng tạo trong giải quyết 
các vấn đề địa lý và vận dụng vào thực tế tốt hơn. Điều đó đặt ra một vấn đề 
quan trọng trong phương pháp dạy học của giáo viên là không chỉ nắm bắt 
nhuần nhuyễn kiến thức bộ môn mình giảng dạy mà còn phải không ngừng học 
hỏi, trau dồi kiến thức của những bộ môn học khác, để giúp các em giải quyết 
các tình huống, các vấn đề đặt ra trong môn học nhanh chóng và hiệu quả nhất.
 Việc sử dụng rộng rãi các môn học như vậy để bồi dưỡng cho học sinh 
các thủ thuật và phương pháp tư duy lôgic sẽ góp phần thực hiện một trong 
những yêu cầu quan trọng nhất của lí luận dạy học là xác lập các mối liên hệ 
chặt chẽ giữa các bộ môn trong dạy học. Xuất phát từ những lí do trên tôi đã 
 1 PHẦN II - GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ
I. Cơ sở lý luận của dạy học liên môn
1. Cơ sở lý luận
 Theo các quan niệm hiện đại, Địa lý học là một hệ thống các khoa học tự 
nhiên và xã hội, nghiên cứu các thể tổng hợp lãnh thổ tự nhiên, sản xuất và các 
thành phần của chúng. Địa lý học có những mối quan hệ rất mật thiết với các 
môn khoa học khác như: Có mối quan hệ với toán học, vật lý học, hóa học, sinh 
học, sử học, kinh tế chính trị học, văn học và với nhiều môn kỹ thuật khác. Do 
vậy trong dạy học địa lý cần thiết phải có sự kết hợp kiến thức của các môn học 
khác và ngược lại dạy học môn khác cũng cần phải có sự kết hợp kiến thức của 
môn địa lý. 
 Dạy học liên môn là một nguyên tắc quan trọng trong dạy học ở trường 
phổ thông nói chung và môn Địa lí nói riêng. Đây được coi là một quan niệm 
dạy học hiện đại, nhằm phát huy tính tích cực của học sinh, đồng thời nâng cao 
chất lượng giáo dục trong các nhà trường.
 Dạy học liên môn là hình thức tìm tòi những nội dung giao thoa giữa các 
môn học với nhau, những khái niệm, tư tưởng chung giữa các môn học, tức là 
con đường tích hợp những nội dung từ một số môn học có liên hệ với nhau. Từ 
những năm 60 của thế kỉ XX, người ta đã đưa vào giáo dục ý tưởng tích hợp 
trong việc xây dựng chương trình dạy học. Tích hợp là một khái niệm của lí 
thuyết hệ thống, nó chỉ trạng thái liên kết các phần tử riêng rẽ thành cái toàn thể, 
cũng như quá trình dẫn đến trạng thái này.
 Tùy theo khoa học cụ thể mà có thể tích hợp các môn khoa học khác lại 
với nhau như: Lí- Hóa- Sinh, Văn- Sử- Địa. Hoặc có thể tích hợp được cả các 
môn tự nhiên với các môn xã hội như: văn, toán, hóa, sinh, GDCDỞ mức độ 
cao, sự tích hợp này sẽ hình thành những môn học mới, chứ không phải là một 
sự lắp ghép thông thường các môn riêng rẽ lại với nhau. Tuy nhiên, các môn vẫn 
giữ vị trí độc lập với nhau, chỉ tích hợp những phần gần nhau. Ở mức độ thấp thì 
việc tích hợp được thực hiện trong mối quan hệ liên môn. Những môn được học 
riêng rẽ nhưng cần chú ý đến những nội dung có liên quan đến các bộ môn khác, 
trong quá trình dạy học chỉ cần khai thác, vận dụng các kiến thức có liên quan 
đến bài giảng mình đang thực hiện.
 Dạy học theo quan điểm liên môn có ba mức độ: ở mức độ thấp, giáo viên 
nhắc lại tài liệu, sự kiện, kĩ năng các môn có liên quan, cao hơn đòi hỏi học sinh 
nhớ lại và vận dụng kiến thức đã học của các môn học khác, và cao nhất đòi hỏi 
 3 giá kiến thức của học sinh và khả năng vận dụng của học sinh vào các tình 
huống cụ thể. Như vậy, kiến thức liên môn vừa có chức năng minh họa vừa có 
chức năng nguồn tri thức, nên trong dạy học Địa lí giáo viên cần phát huy tốt 
các chức năng này. Vấn đề đặt ra là khi nào sử dụng kiến thức liên môn, sử dụng 
vào những mục đích gì ? Theo tôi, giáo viên có thể sử dụng kiến thức liên môn 
theo 3 mục đích sau:
+ Thứ nhất, sử dụng kiến thức liên môn để vào bài, gây hứng thú học tập cho 
học sinh.
+ Thứ hai, sử dụng kiến thức liên môn để minh họa hoặc giảng giải nội dung bài 
học
+ Thứ ba, giáo viên sử dụng kiến thức liên môn như một cơ sở để học sinh tìm 
tòi, khám phá kiến thức Địa lý dưới sự hướng dẫn của giáo viên. Bằng cách đó, 
giáo viên hình thành và rèn luyện cho học sinh phương pháp học tập tư duy, kỹ 
năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn.
3.4. Chuẩn bị tốt phương tiện, tài liệu phục vụ cho bài học
Muốn vậy giáo viên cần phải lên kế hoạch, cụ thể hóa các phương tiện, học liệu 
cần chuẩn bị đối với giáo viên và học sinh.
3.5. Thiết kế giáo án và tổ chức các hoạt động dạy học
 Thiết kế giáo án và tổ chức các hoạt động dạy học vận dụng kiến thức liên 
môn phải tuân thủ các qui trình của bài soạn thông thường. Ngoài ra cần phải 
chú ý hơn đến nội dung và phương pháp tích hợp kiến thức các môn học khác 
sao cho không bị sa đà vào việc khai thác các kiến thức liên môn, mà phải đảm 
bảo được mục tiêu bài học đề ra.
II.Thực trạng của việc sử dụng kiến thức liên môn trong dạy học Địa lý ở 
trường THPT
 Để đáp ứng được mục tiêu của đổi mới giáo dục, trong những năm qua đã 
có rất nhiều chuyên đề được Sở giáo dục tổ chức nhằm giúp cho giáo viên nói 
chung, giáo viên địa lý nói riêng tiếp cận với cách thức đổi mới về mục tiêu, 
chương trình, phương pháp giáo dục, cách thức kiểm tra, đánh giá. Vì vậy các 
thuật ngữ phương pháp, kỹ thuật dạy học tích cực, không còn xa lạ với đông đảo 
giáo viên hiện nay. Tuy nhiên việc vận dụng chúng vào các tiết dạy chưa nhiều, 
chưa thường xuyên, nhiều giáo viên mới chỉ chú trọng đầu tư trong các tiết thao 
giảng, hoặc trong kỳ thi giáo viên giỏi các cấp.
 Có nhiều nguyên nhân dẫn đến những hạn chế trên, nhưng có thể kể đến 
một số nguyên nhân chủ yếu sau đây:
 5 - Mục 1.c. Gió mùa – Sử dụng kiến thức văn học
- Mục 2.a. Địa hình - Sử dụng kiến thức môn hóa học
- Mục 2.b. Sông ngòi - – Sử dụng kiến thức văn học
- Mục 2.c. Đất – Sử dụng kiến thức môn hóa học
- Mục 3.b. Ảnh hưởng đến các hoạt động sản xuất khác và đời sống – Sử dụng 
kiến thức môn hóa học
2. Phương pháp và mục đích sử dụng kiến thức môn Văn học và Hóa học
2.1. Sử dụng cho mở bài
 Khi dạy mục 1.c. Gió mùa, giáo viên có thể mở bài bằng hai đoạn thơ với 
ngôn ngữ giàu hình ảnh dễ nghe, dễ nhớ và lôi cuốn học sinh vào vấn đề mà 
giáo viên đặt ra.
 “ Bữa ấy mưa xuân phơi phới bay
 Hoa xoan lớp lớp rụng rơi đầy”
 (Mưa xuân – Nguyễn Bính)
 “Một dãy núi mà hai màu mây
 Nơi nắng nơi mưa, khí trời cũng khác
 Như anh với em, như Nam với Bắc
 Như Ðông với Tây một dải rừng liền”
 ( Trường Sơn đông,Trường Sơn tây - Phạm Tiến Duật)
Hai màu mây; Nơi nắng nơi mưa; Mưa xuân phơi phới bay là những hiện 
tượng thời tiết ở một số vùng miền ở nước ta, do tác động của hoạt động gió 
mùa
2.2. Sử dụng để kiểm tra việc tiếp thu bài của học sinh
 Sau khi hoàn thành xong nội dung về gió mùa, giáo viên có thể sử dụng 
hai đoạn thơ trên để kiểm tra việc tiếp thu bài của học sinh, bằng việc yêu cầu 
học sinh trả lời câu hỏi sau
Câu 1: Kiểu thời tiết “ Mưa xuân phơi phới bay” ở miền nào của nước ta. Giải 
thích hiện tượng mưa xuân được nhắc đến trong hai câu thơ:
 “ Bữa ấy mưa xuân phơi phới bay
 Hoa xoan lớp lớp rụng rơi đầy”
 ( Mưa xuân, Nguyễn Bính)
Đáp án: 
- Kiểu thời tiết trong hai câu thơ của Nguyễn Bính chỉ có ở miền Bắc nước ta 
vào nửa sau mùa đông.
- Giải thích:Vào cuối đông, đầu xuân, khối khí lạnh từ trung tâm cao áp Xibia
 7 + Nước có tính axit yếu này bắt đầu hòa tan đá từ các vị trí khe nứt và các lớp đá 
trong các tầng đá vôi. Theo thời gian các khe nứt này mở rộng, tăng dần về kích 
thước tạo nên các hang động(địa hình Caxto)
+ Phương trình hóa học diễn tả quá trình xâm thực núi đá vôi hình thành hang 
động: 
 CaCO3(r) + H2O(l) + CO2(kh) → Ca(HCO3)2(dd)
Dung dịch Ca(HCO 3)2chảy qua kẽ đá cho đến khi gặp vách đá hay trần đá và 
nhỏ giọt xuống. Khi dung dịch tiếp xúc với không khí tạo thành nhũ đá.
Phương trình hóa học diễn tả quá trình hình thành thạch nhũ trong hang động
 Ca(HCO3)2(dd) → CaCO3(r) + H2O(l) + CO2(dd)
Nhũ đá "lớn" lên với tốc độ 0,13 mm một năm. Các nhũ đá "lớn" nhanh nhất là 
những nơi có dòng nước dồi dào cacbonat canxi và CO 2, tốc độ lớn có thể đạt 
3 mm mỗi năm
 Từ đó giáo viên có thể khẳng định khu vực nhiệt đới ẩm là khu vực có quá 
trình phong hóa hóa học diễn ra mạnh do có lượng nước dồi dào, nhiệt độ cao 
nên khả năng hòa tan CO2 là rất lớn.
* Ở mục 2.c. Khi dạy về biểu hiện của tính chất nhiệt đới qua thành phần đất, 
giáo viên có thể sử dụng kiến thức hóa học để chứng minh đặc điểm của đất 
feralít là chua và có màu đỏ vàng
- Ở vùng nhiệt đới nóng ẩm, các khoáng vật bị phá hủy mạnh mẽ tạo ra các 
oxit: SiO2 , Al2O3 , Fe2O3 và oxit của các kim loại kiềm, kiềm thổ ( Mg, Ca, K). 
- Trong điều kiện độ ẩm cao, nên các oxit Fe, Al kết tinh thành các oxit (R 2O3 ) 
ngậm nước kết tủa: Fe2O3 .nH2O (limonit), Al2O3 .nH2O (boxit), khó rửa trôi nên 
tồn tại trong đất nhiều hơn, làm cho đất có màu đỏ vàng.
- Ôxit SiO2 bị thủy phân thành H 2SiO3, oxit của các kim loại kiềm và kiềm thổ 
bị thủy phân thành các hydroxyt hòa tan, nên bị rửa trôi nhiều, tính axit trong đất 
tăng làm cho đất chua
* Mục 3.b. Ảnh hưởng đến các hoạt động sản xuất khác và đời sống
Sau khi học sinh đã nắm được những khó khăn của thiên nhiên nhiệt đới ẩm gió 
mùa đối với các hoạt động sản xuất và đời sống qua kiến thức cơ bản sách giáo 
khoa, các hình ảnh giáo viên minh họa như: Máy móc han rỉ trong không khí, 
nông sản nấm mốc khi độ ẩm cao...giáo viên dùng kiến thức hóa học để giúp học 
sinh hiểu hơn tại sao trong môi trường nhiệt đới ẩm máy móc, thiết bị làm bằng 
hợp kim thường bị han rỉ, ăn mòn, nhanh chóng hư hỏng. Từ đó học sinh có thái 
 9