Sáng kiến kinh nghiệm Ra đề làm văn nghị luận xã hội cho học sinh lớp 12 THPT theo hướng giao tiếp

 “Ra đề làm văn nghị luận xã hội cho học sinh lớp 12 THPT theo hướng giao tiếp”
 1. MỞ ĐẦU
 1.1. Lí do chọn đề tài:
 Mục đích cao nhất của môn văn trong nhà trường là trang bị cho học sinh 
những tri thức để hiểu được, hiểu đúng các vấn đề văn học, góp phần tạo cho 
học sinh khám phá vẻ đẹp của tác phẩm văn học trong việc tiếp nhận cũng như 
năng lực hiểu biết đánh giá một cách đúng đắn khoa học các hiện tượng văn học. 
Với môn Làm văn song song với nhiệm vụ trên còn là quá trình giúp cho học 
sinh hình thành và phát triển những kĩ năng cần biết và khả năng sản sinh văn 
bản nói và viết. Làm văn không hoàn toàn chỉ đòi hỏi am hiểu ngôn ngữ và tiếng 
việt. Làm văn thử thách toàn diện học sinh về nhiều phương diện, vốn sống, vốn 
văn hóa, năng lực tư duy và cá tính của con người. Trong giờ Làm văn, trong 
mỗi bài văn, trong từng ý của câu văn học sinh đối diện với chính mình, bộc lộ 
suy nghĩ riêng của mình trước một vấn đề xã hội và sẽ cảm nhận được những gì 
mình còn non kém.
 Làm văn muốn trở thành một nhu cầu thực sự từ bên trong bản thân học 
sinh, để học sinh hứng thú làm văn chúng ta không thể không thay đổi phương 
pháp dạy làm văn cũ. Một trong những khâu quan trọng gắn liền với đổi mới 
phương pháp dạy làm văn, đó là đề văn. Đề văn thể hiện quan điểm, tư tưởng 
của dạy học làm văn. Mỗi cách ra đề đều phản ánh một quan điểm dạy học nhất 
định và nó trực tiếp quy định phương hướng dạy và học của giáo viên và học 
sinh trong nhà trường. Bởi hệ thống đề kiểm tra là một trong những cơ sở quan 
trọng để thu thập thông tin trong việc đánh giá kết quả học tập của học sinh và 
khâu đánh giá có tác dụng hỗ trợ và điều chỉnh rất lớn đến việc dạy của giáo 
viên và việc học của học sinh. 
 Trong các kiểu văn bản được đưa vào giảng dạy trong nhà trường, văn nghị 
luận là một trong những kiểu văn bản quan trọng, có vai trò rèn luyện tư duy và 
năng lực biểu đạt những vấn đề có ý nghĩa trong thực tế đời sống cho học sinh. 
Đây là kiểu văn bản nhằm phát triển tư tưởng, tình cảm, thái độ, quan điểm của 
người viết một cách trực tiếp về văn học, chính trị, đạo đức, lối sống được trình 
bày bằng một thứ ngôn ngữ trong sáng, hùng hồn, với những lập luận chặt chẽ, 
mạch lạc, giàu sức thuyết phục. Những bài văn nghị luận xã hội rất thuận lợi cho 
việc rèn luyện học sinh những kĩ năng tạo lập ngôn bản phục vụ cho hoạt động 
giao tiếp bởi nó buộc học sinh phải xử lí mối quan hệ giữa đề bài và các nhân tố 
ngoài ngôn ngữ, trước hết là mục đích giao tiếp và đối tượng giao tiếp. Ra đề 
làm văn nghị luận là một công việc, một yêu cầu rất quan trọng của việc dạy văn 
trong nhà trường. Đặc biệt vấn đề dạy học và ra đề làm văn nghị luận ở học sinh 
lớp 12 THPT giữ vai trò vô cùng quan trọng, bởi giai đoạn này học sinh chuyển 
tiếp giữa môi trường nhà trường THPT sang cấp học cao hơn hoặc sang môi 
trường xã hội. Do đó đề văn nghị luận xã hội (NLXH) đứng trước yêu cầu vừa 
phải thái quát, tổng hợp toàn bộ kiến thức, kĩ năng làm văn ở nhà trường, vừa 
phải tạo tiền đề vững chắc cho học sinh có nhận thức và khả năng giải quyết 
Trịnh Thị Thanh Hải – Trường THPT Bỉm Sơn 1 “Ra đề làm văn nghị luận xã hội cho học sinh lớp 12 THPT theo hướng giao tiếp”
 Mặt khác, đây là một đề tài khoa học về phương pháp dạy học, do đó chúng 
tôi sẽ phải đi sâu tìm hiểu nhiều lĩnh vực khoa học liên nghành khác như giáo 
dục học, tâm lí học, logic họcđặc biệt là ngôn ngữ học, lý thuyết giao tiếp, lý 
thuyết làm văn. Đó cũng là những nội dung mà chúng tôi phải nghiên cứu trong 
quá trình triển khai đề tài.
 1.4. Phương pháp nghiên cứu
 Trong quá trình nghiên cứu đề tài này, chúng tôi sử dụng ba nhóm phương 
pháp nghiên cứu sau:
 1.4.1. Nhóm phương pháp lý thuyết
 - Phương pháp thu thập tài liệu
 - Phương pháp phân tích
 - Phương pháp tổng hợp
 1.4.2. Nhóm phương pháp điều tra
 Chúng tôi sẽ tổ chức điều tra thực tế thông qua các phương pháp cơ bản sau:
 - Phương pháp sử dụng các Anket
 - Phương pháp quan sát
 - Phương pháp phỏng vấn, đàm thoại
 - Phương pháp xử lí bảng hỏi
 1.4.3. Nhóm phương pháp thực nghiệm
 Trong lí luận dạy học tiếng, thực nghiệm là phương pháp vô cùng quan 
trọng, không thể thiếu được nhằm kiểm chứng các giả thuyết khoa học đã đề ra, 
trên cở sở đó, đưa vào ứng dụng những thành tựu nghiên cứu khoa học tiến bộ, 
góp phần nâng cao chất lượng dạy học bộ môn.
 Ở đây, chúng tôi chủ yếu tiến hành phương pháp thực nghiệm giảng dạy. 
Từ những cơ sở lý thuyết đã vạch ra, những định hướng ra để làm đề văn nghị 
luận theo hướng giao tiếp cho học sinh lớp 12 THPT đã được xây dựng, trên cở 
sở nghiên cứu nội dung chương trình, với sự đóng góp ý kiến của giáo viên và 
các nhà nghiên cứu khác, chúng tôi mạnh dạn thử đề xuất một bộ đề làm văn 
lớp 12 THPT theo quan điểm dạy học mới đưa ra một số bộ đề thực nghiêm. 
Việc thực nghiệm sẽ được tiến hành ở một số lớp thuộc một số trường THPT 
theo ý đồ của người nghiên cứu.
Trịnh Thị Thanh Hải – Trường THPT Bỉm Sơn 3 “Ra đề làm văn nghị luận xã hội cho học sinh lớp 12 THPT theo hướng giao tiếp”
 2.1.2. Bản chất của hoạt động làm văn
 Làm văn là một hoạt động giao tiếp bằng ngôn ngữ. Bản chất của việc làm 
văn là một hoạt động nên làm văn có đầy đủ những đặc điểm, tính chất và cấu 
trúc như những hoạt động khác. Hoạt động làm văn trong nhà trường vừa mang 
tính chất tâm lí, phản ánh quá trình suy nghĩ của học sinh vừa là một hoạt động 
tạo lập văn bản. Tạo lập văn bản là mục tiêu, nhiệm vụ quan trọng trong dạy học 
làm văn trong khi tạo lập văn bản, học sinh cần biết trình bày sự việc và bộc lộ 
suy nghĩ của mình về các vấn đề trong cuộc sống.
 Để ra làm văn nghị luận cho học sinh lớp 12 THPT theo hướng giao tiếp, 
chúng tôi sẽ tiến hành tìm hiểu, ra đề một cách có định hướng rèn luyện cách 
làm văn cho học sinh.
 2.1.3. Cơ sở tâm lí- giáo dục học
 Lứa tuổi học sinh lớp 12 THPT còn gọi là tuổi thanh niên, là thời kì đặc 
biệt quan trọng trong cuộc đời. Đây là thời kì tâm lí các em có những biến đổi 
sâu sắc, đời sống tình cảm phong phú phức tạp. Lứa tuổi này các em bắt đầu 
hình thành cá tính, hình thành năng lực suy nghĩ độc lập về các quan điểm đối 
với cuộc sống, biết suy luận. Đề làm văn sẽ giúp cho học sinh hình thành những 
kĩ năng đó. Bên cạnh đó một số em không hứng thú việc học văn nghị luận xã 
hội. Việc đặt học sinh vào môi trường giao tiếp đề văn nghị luận đã kích thích tư 
duy và cảm hứng cho học sinh.
 Song hành với tâm lí học thì giáo dục học cũng là một trong những tiền đề 
không thể thiếu đối với việc nghiên cứu phương pháp ra đề làm văn. Việc ra đề 
làm văn theo hướng giao tiếp cho học sinh lớp 12 THPT phải luôn tuân theo hệ 
thống tổ chức giáo dục nói chung. Đó là phải đảm bảo mục tiêu giáo dục như đã 
quy định.
 2.2. Thực trạng ra đề làm văn NLXH ở một số trường THPT hiện nay
 Trên cơ sở những vấn đề lí luận đã trình bày ở trên, chúng tôi nghiên cứu 
thực tiễn ra đề làm văn ở nhà trường phổ thông qua việc khảo sát chương trình, 
sách giáo khoa, thực trạng ra đề làm văn ở một số trường THPT cụ thể để nắm 
được kết quả đã đạt được cũng như những hạn chế và khó khăn của giáo viên, 
học sinh trong quá trình ra đề, tiếp nhận đề văn theo định hướng giao tiếp.
 Thực tế cho thấy rằng dạy văn đã khó, ra đề làm văn lại càng khó hơn. Việc 
ra đề thử thách năng lực về nhiều mặt của giáo viên. Trên thực tế những năm 
gần đây các nhà sư phạm, các thầy cô trực tiếp giảng dạy bộ môn đã cố gắng để 
cải tiến cách ra đề và bước đầu đã có kết quả. Nhưng việc ra đề vẫn còn nhiều 
vấn về cần phải nghien cứu để tìm ra hướng giải quyết.
 Qua quá trình khảo sát thực tiễn chúng tôi nhận thấy: phần lớn giáo viên 
đều có nhận thức đúng về vai trò quan trọng của đề làm văn nhưng chưa đầu tư 
thỏa đáng về trí tuệ, thời gian cho khâu này thường đơn giản hóa hoặc dựa vào 
các tài liệu có sẵn để ra đề cho học sinh. Trong việc kiểm tra đánh giá, mặc dù 
giáo viên có chuẩn bị xây dựng đề văn khá công phu, tỉ mỉ thường ghi rõ mục 
Trịnh Thị Thanh Hải – Trường THPT Bỉm Sơn 5 “Ra đề làm văn nghị luận xã hội cho học sinh lớp 12 THPT theo hướng giao tiếp”
chí, đó là: xuất sứ của vấn đề (hoàn cảnh giao tiếp), nội dung bàn luận (nội dung 
giao tiếp) và yêu cầu của đề bài (cách thức giao tiếp). Dạng đề thông thường là 
dạng đề có xuất hiện cả ba tiêu chí trên.
 Ví dụ: Ngạn ngữ có câu chính vì ngược chiều gió mà cánh diều bay cao lên 
mãi. Ý kiến của anh chị về câu ngạn ngữ trên.
 - Đề chìm (còn gọi là đề mở): đây là kiểu đề nội dung và yêu cầu được ẩn 
đi, đòi hỏi người thực hiện yêu cầu của đề phải tinh ý, phải tự xác định yêu cầu 
dựa trên các dữ kiện đã có và hiểu một cách cặn kẽ nội dung trên bề mặt câu chữ 
của đề mới có thể nhận ra được nội dung và yêu cầu của đề bài. Dạng đề này dễ 
gây ra sự mơ hồ khó hiểu nên thường hạn chế ra đề theo dạng này. Mặc dù vậy, 
học sinh cũng cần nắm được cách nhận dạng loại đề này để có thể tiến hành các 
bước khi gặp phải. Dạng đề này thường không có đủ ba phần như dạng đề thông 
thường.
 Ví dụ: Vai trò của tình yêu đối với cuộc sống của tuổi trẻ.
 2.3.2. Về việc ra đề làm văn NLXH theo hướng giao tiếp
 2.3.2.1.Yêu cầu chung của một đề làm văn NLXH
 - Đề văn NLXH cần phải có luận đề rõ ràng, mạch lạc
 - Đề văn NLXH phải có cấu trúc tương đối rõ rang
 - Đề văn phải vừa sức với học sinh
 2.3.2.2. Yêu cầu cụ thể của một đề NLXH theo hướng giao tiếp.
 Bài văn nghị luận thực chất là một cuộc tranh luận để làm sáng tỏ một vấn 
đề, người viết cần đặt ra nhiều tình huống, nhiều chiều, lật đi lật lại vấn đề vừa 
để viết có hiều ý, vừa làm cho lí lẽ lập luận thêm chắc chắn. Việc ra đề nghị luận 
cũng vậy. Xét về bản chất, một đề văn nghị luận nói chung và một đề văn nghị 
luận xã hội nói riêng là một tình huống có vấn đề, tình huống giao tiếp. Khi đọc 
một đề văn học sinh phải tự đặt mình vào tình huống giao tiếp và thực hiện các 
nhiệm vụ. Một đề văn theo hướng giao tiếp phải tạo ra một tình huống đòi hỏi 
học sinh tìm hiểu phát hiện khám phá. Tình huống đó phải thể hiện ngay trong 
yêu cầu của đề bài thông qua các từ ngữ, hình ảnh được diễn đạt ở đề bài.
 Để thực sự xây dựng được một đề kiểm tra làm văn chất lượng, đảm bảo 
các yêu cầu về tính khoa học, tính sư phạm, tính thẩm mĩ đồng thời thể hiện rõ 
tính chất đổi mới theo hướng giao tiếp, giáo viên cần phải thực hiện đầy đủ các 
công việc sau.
 - Đề văn NLXH phải có đối tượng giao tiếp thật rõ rang để đối thoại
 - Đề văn phải nêu được mục đích giao tiếp (trang luận, phân đối, ủng hộ 
hay bác bỏ)
 - Đề văn phải xác định nội dung bàn luận trong đề văn nghị luận
 - Đề văn cần có yêu cầu có rõ ràng về cách viết, phương thức tạo lập rõ 
ràng
Trịnh Thị Thanh Hải – Trường THPT Bỉm Sơn 7 “Ra đề làm văn nghị luận xã hội cho học sinh lớp 12 THPT theo hướng giao tiếp”
đáp án để kiểm tra này mặc dù ẫn chủ yếu đáng giá về hai mặt kiến thức và kĩ 
năng nhưng cần đặc biệt chú ý đến việc đánh giá các kĩ năng giao tiếp, cụ thể là
 + Về kiến thức: Bài viết cần nêu hiểu biết của bản thân học sinh và chứng 
minh giá trị của câu ca dao.
 + Về kĩ năng: Bài viết cần đạt tói những kĩ năng giao tiếp cụ thể:
 Bài viết thể hiện người viết đã xác định một cách hợp lí vai giao tiếp của 
mình (một người bạn) và phù hợp với đối tượng hướng tới của nó là các bạn 
mình.
 Bài viết thể hiện người viết đã sử dụng thành thạo các thao tác , kĩ năng cụ 
thể của loại chứng minh.
 Bài viết thể hiện kĩ năng sử dụng ngôn ngữ Tiếng Việt nhuần nhuyễn: 
không mắc lỗi chính tả dùng từ, viết câu.
 * Tổ chức cho học sinh viết bài trên lớp
 - Hướng dẫn chung (2 phút): ôn lại những kiến thức về kĩ năng làm văn 
nghị luận đã học ở THPT.
 - Tạo âm thế giới giao tiếp (1 phút): từ những kiến thức và kĩ năng đã ôn 
tập cho học sinh, khơi gợi hứng thú và hướng sự chú ý quan tâm của học sinh 
vào nội dung bài kiểm tra bằng một vài lời giới thiệu ngắn gọn, hấp dẫn.
 - Nêu tình huống giao tiếp: cung cấp đề cho học sinh bằng cách đọc hoặc 
chép đề lên bảng.
 - Hướng dẫn học sinh phân tích đề- tình huống giao tiếp (5 phút): tổ chức 
cho học sinh phân tích tình huống giao tiếp (đề bài) để xác định và làm rõ những 
nhân tố giao tiếp trong đề bài.
 + Học sinh thảo luận, trao đổi để tìm hiểu mục đích giao tiếp mà đề bài đặt 
ra: thể hiện và truyền đạt những hiểu biết của em về lời khuyên trong câu ca dao 
Bầu ơi thương lấy bí cùng. Tuy rằng khác giống nhưng chung một giàn.
 + Học sinh thảo luận, trao đổi để tìm hiểu đối tượng giao tiếp: đối tượng 
mà người viết cần hướng tới là những người bạn cùng lớp của mình.
 + Học sinh thảo luận, trao đổi để xác định nội dung giao tiếp: hiểu biết câu 
ca dao, chứng minh với các bạn rằng câu nói đó đến nay vẫn còn nguyên giá trị.
 + Học sinh thảo luận, trao đổi để xác định hoàn cảnh và phạm vi giao tiếp: 
dùng những kiến thức của bản thân để chứng minh giá trị của câu ca dao 
 + Học sinh thảo luận, trao đổi để xác định phương tiện và cách thức giao 
tiếp: bài viết thuộc kiểu bài chứng monh, sử dụng những dẫn chứng thuyết phục.
 - Gợi ý cho học sinh về phương pháp làm bài( 1 phút): nhắc học sinh suy 
nghĩ kĩ về đề tài phải viết, lựa chọn những lập luận phù hợp với người nghe, lập 
dàn ý cho những vấn đề cần giải thích, chứng minh, nhắc học sinh về phương 
thức trình bày, về cách sử dụng ngôn ngữ trong bài viết .
Trịnh Thị Thanh Hải – Trường THPT Bỉm Sơn 9