Sáng kiến kinh nghiệm Phương pháp giải bài tập liên kết gen và hoán vị gen trong Sinh học 12

 SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐỒNG NAI 
 TRƯỜNG THPT THANH BÌNH
 **** ****
 MÃ SỐ:.
 SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM
 PHƯƠNG PHÁP GIẢI BÀI TẬP
LIÊN KẾT GEN VÀ HỐN VỊ GEN TRONG 
 SINH HỌC 12
 Người thực hiện : DƯƠNG THỊ HOÀN 
 Lĩnh vực nghiên cứu:
 Quản lý giáo dục:
 Phương pháp dạy học bộ mơn: 
 Phương pháp giáo dục:
 Lĩnh vực khác:
 Cĩ đính kèm:
 □ Mơ hình□ Phần mềm □ Phim ảnh □ Hiện vật khác
 Năm học: 2011 – 2012 I. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI SKKN
 Trong bối cảnh xã hội hiện nay đất nước ta đã và đang hội nhập với các nước 
trên thế giới và trong khu vực. Thực hiện mục tiêu theo kịp với các nước về kinh 
tế xã hội, chúng ta phải đào tạo đội ngũ tri thức cĩ trình độ cao với nhiều nhân tài 
trên nhiều lĩnh vực khoa học. Để đào tạo được nhiều nhân tài trình độ cao là trách 
nhiệm của nền giáo dục. Bản chất của giáo dục là việc “dạy – học”. Việc dạy – 
học cĩ thể thực hiện ở nhiều lĩnh vực, nhiều mơi trường khác nhau, với những 
điều kiện khác nhau nhưng đều cĩ mục đích hồn thành nhiệm vụ “hướng dẫn, 
truyền thụ – tìm hiểu, lĩnh hội” tri thức nhằm vận dụng tốt nhất vào cuộc sống. 
Để đạt được mục tiêu dân giàu – nước mạnh thì nền giáo dục phải phát triển theo 
phương châm “ Giáo dục là quốc sách hàng đầu” của Đảng và nhà nước ta đã đặt 
ra. Điều này đặt ra cho giáo viên nhiệm vụ phải tạo điều kiện để học sinh phát 
triển năng lực trí tuệ, phát huy tính tích cực, chủ động, khả năng tư duy, sáng tạo 
trong học tập để tìm tịi phát hiện kiến thức khoa học. Với đối tượng học sinh là 
thế hệ chủ nhân tương lai của đất nước càng cần phải hiểu biết nhiều hơn để sau 
này cĩ chí hướng phấn đấu, học tập, nghiên cứu, sáng tạo làm giàu cho đất nước 
nhờ sự hiểu biết và lịng say mê học tập của mình. Một trong những nhiệm vụ 
dạy học nĩi chung và dạy mơn sinh học nĩi riêng là là phát triển kĩ năng nhận 
biết và tư duy sáng tạo, do đĩ giúp học sinh kĩ năng tư duy để làm bài tập là một 
trong những nhiệm vụ quan trọng của dạy học. Mơn sinh học là bộ mơn khoa học 
tự nhiên nghiên cứu về thế giới sinh vật từ cấp độ tổ chức đơn giản đến phức tạp, 
từ nguyên lý đến qui luật và ứng dụng vào thực tiễn. Trong sinh học lớp 12 phần 
qui luật di truyền về liên kết gen và hốn vị gen là phần kiến thức cơ bản và khĩ 
đối với học sinh đặc biệt là việc ứng dụng làm bài tập. Qua nhiều năm giảng dạy 
tơi nhận thấy việc học sinh rất sợ học và làm bài tập sinh học. Một phần do thực 
trạng giáo dục trong trường phổ thơng hiện nay vẫn đang là áp lực lớn về khối 
kiến thức và thời gian đối với học sinh. Với thời gian cĩ hạn, các mơn học nhiều 
và lượng kiến thức cần học tập lớn nên học sinh khĩ cĩ thời gian để nghiên cứu 
tìm hiểu sâu về mơn học. Hầu hết các bài học trong sách giáo khoa mới cĩ khối như thế nào cách giải quyết vấn đề ra sao? Đây là vấn đề mà tơi luơn suy nghĩ 
trăn trở và đã tìm ra một số biện pháp để giảng dạy. Đã cĩ nhiều đồng nghiệp 
cũng trăn trở và tìm ra các phương pháp giải bài tập phần này. Tuy nhiên việc 
ứng dụng tùy thuộc từng đối tượng học sinh, từng điều kiện hồn cảnh cụ thể của 
địa phương. Do đĩ qua thực tế giảng dạy sinh 12 nhiều năm tơi đã nghiên cứu tìm 
hiểu về các phương pháp làm bài tập phần liên kết gen và hốn vị gen để hướng 
dẫn cho học sinh làm bài tập. Nay tơi chọn chuyên đề này với mong muốn được 
cùng chia sẻ với các đồng nghiệp, để gĩp phần cùng chung sức tìm ra biện pháp 
nâng cao chất lượng dạy và học mơn sinh tại các trường học nĩi chung và các 
trường vùng sâu, vùng xa nĩi riêng. Đĩ là lí do tơi viết sáng kiến kinh nghiệm 
“ Phương pháp giải bài tập liên kết gen và hốn vị gen trong sinh học 12”. Do 
thời gian cĩ hạn kiến thức phần này rộng nên trong sáng kiến kinh nghiệm này 
tơi chủ yếu đề cập đến việc hướng dẫn học sinh phương pháp giải một số dạng 
bài tập cơ bản dành cho các đối tượng học sinh trung bình, khá chứ khơng đề cập 
sâu, rộng các dạng khĩ.
II. TỔ CHỨC THỰC HIỆN ĐỀ TÀI
 1. Cơ sở lý luận và thực tiễn
 * Cơ sở lý luận : Đất nước ngày càng phát triển, nền giáo dục cũng phải 
phát triển cho tương xứng. Đảng và nhà nước đã qua nhiều lần nghiên cứu tập 
trung trí lực để định hướng, tạo quyết sách cho nền giáo dục Việt Nam. Chủ 
trương của Đảng và nhà nước luơn hướng tới một nền giáo dục cĩ “Phương pháp 
giáo dục phổ thơng phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của 
học sinh, phù hợp với đặc điểm của từng lớp học, mơn học, bồi dưỡng phương 
pháp tự học, rèn luyện kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn, tác động đến 
tình cảm, đem lại niềm vui hứng thú trong học tập cho học sinh”.
 Theo quan niệm của chủ nghĩa Mác – Lê nin thì: “Con đường nhận thức là 
đi từ trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng và từ tư duy trừu tượng đến thực 
tiễn”. Trong học tập ngồi việc học, hiểu biết về kiến thức lý thuyết cịn phải biết học kì, tốt nghiệp , đại học cao đẳng và thi học sinh giỏi giúp học sinh dễ nắm bắt
và làm bài nhanh chính xác nhất.
 2. Nội dung, biện pháp thực hiện các giải pháp của đề tài
 2.1. NỘI DUNG :
 Trong chương trình sinh học 12 nội dung chương II tính qui luật của hiện 
tượng di truyền bao gồm: Qui luật phân li và phân li độc lập, qui luật tương tác 
gen, qui luật liên kết gen và hốn vị gen, di truyền liên kết với giới tính. Đây là 
chương cĩ nội dung bài học tương đối khĩ với học sinh đặc biệt là vận dụng kiến 
thức liên kết gen và hốn vị gen để giải các bài tập.
 Ở lớp dưới 9 học sinh đã được học về qui luật di truyền nhưng ở mức độ đơn 
giản. Lên lớp 12 các em được học nâng cao về nguyên nhân, cơ sở hình thành các 
qui luật di truyền ở mức độ sâu hơn với kiến thức khĩ hơn. Việc giải quyết các 
bài tập về qui luật di truyền học sinh thường gặp một số khĩ khăn như
- Nhận dạng bài tốn thuộc qui luật di truyền nào?
- Từ kết quả của phép lai suy ra kiểu gen của bố mẹ bằng cách nào?
- Từ tỷ lệ của một kiểu hình của con lai suy ra bố mẹ và tất cả các kiểu hình cịn 
lại ra sao?
 Do vậy để hiểu biết sâu sắc hơn về bài học học sinh phải nghiên cứu bài ở 
nhà và giáo viên phải cĩ phương pháp giảng dạy, hướng dẫn phù hợp để hồn 
thành bài dạy tốt nhất. Trong quá trình giảng dạy bài tập về qui luật di truyền 
giáo viên phải hệ thống phương pháp chung để giải bài tập và đưa ra những đặc 
trưng riêng của mỗi qui luật.
 2.1.1 Yêu cầu về kiến thức lý thuyết của bài học:
 Trong phần tính qui luật của hiện tượng di truyền học sinh cần nắm vững 
các khái niệm, qui ước về gen, alen, kiểu gen, kiểu hình, tỉ lệ các loại giao tử, tỉ lệ 
kiểu gen, tỉ lệ kiểu hình, các phép laiĐây là những kiến thức cơ bản về qui luật 
di truyền cần phải trình bày các thí nghiệm, giả thuyết và lập luận chứng minh 
kết quả một cách logic học sinh mới nắm bắt bài tốt được. Muốn thực hiện tiết 
dạy tốt ngồi kỹ năng về phương pháp giảng dạy giáo viên phải là người chuẩn bị - Tạo nguồn biến dị tổ hợp, nguyên liệu cho tiến hố và chọn giống.
- Các gen quý cĩ cơ hội được tổ hợp lại trong 1 gen.
- Thiết lập được khoảng cách tương đối của các gen trên NST. Đơn vị đo khoảng 
cách được tính bằng 1% HVG hay 1CM.
- Biết bản đồ gen cĩ thể dự đốn trước tần số các tổ hợp gen mới trong các phép 
lai, cĩ ý nghĩa trong chọn giống (giảm thời gian chọn đơi giao phối một cách mị 
mẫm) và nghiên cứu khoa học.
 * Cách tính tần số hốn vị gen (HVG)
- Bằng tỷ lệ phần trăm số cá thể cĩ kiểu hình tái tổ hợp trên tổng số cá thể ở đời
con.
- Tần số HVG luơn nhỏ hơn hoặc bằng 50% khơng vượt quá
2.1.2. Yêu cầu về vận dụng làm bài tập.
 Bài tập về tính qui luật của hiện tượng di truyền rất đa dạng dễ gặp trong các 
bài kiểm tra và bài thi. Thơng thường khi hướng dẫn học sinh học và làm bài tập 
tuân theo trình tự: hướng dẫn học lí thuyết cơ bản, sau đĩ mới tìm ra cách giải bài 
tập nhanh và chính xác. Mỗi dạng đưa ra một số bài vận dụng để làm quen và 
cuối cùng là giới thiệu các bài để học sinh tự giải.
 Qui luật liên kết hốn vị gen cĩ một hệ thống bài tập đa dạng và khá phức tạp. 
Trong khi đĩ phân phối chương trình hướng dẫn giải bài tập rất ít đã làm cho giáo 
viên và học sinh khĩ khăn để hồn thành tốt việc giải các dạng bài tập. Tuy vậy 
nhưng học sinh vẫn phải giải rất nhiều bài tập và qua nhiều thời gian mới cĩ được 
vốn hiểu biết cần thiết cho việc giải bài tập đáp ứng yêu cầu học tập và thi cử. 
Qua thực tế giảng dạy tơi nhận thấy cần thực hiện các bước cơ bản cho việc áp 
dụng làm bài tập cụ thể:
 - Cung cấp lí thuyết cơ bản liên quan đến việc giải bài tập,
 - Xây dựng các cơng thức, phân loại các dạng bài tập và các tình huống ra đề
thường gặp ở mỗi dạng bài tập
 - Phương pháp giải tương ứng đã được giới thiệu trong các tài liệu và đề thi. Việc nhận dạng các quy luật di truyền là vấn đề quyết định cho việc giải 
nhanh về các bài tốn lai. Để nhận dạng các quy luật di truyền phải dựa vào các 
điều kiện cụ thể của bài tốn. Nhận dạng bài tốn thuộc quy luật liên kết gen 
hồn tồn chúng ta thực hiện dựa vào các điều kiện sau:
1. Những đặc trung cơ bản của liên kết gen hồn tồn:
- Các tính trạng do các gen trên cùng NST quy định luơn được di truyền cùng 
nhau.
- Liên kết gen hồn tồn làm hạn chế sự xuất hiện số kiểu gen và kiểu hình ở thế
hệ lai.
- Tổng tỷ lệ kiểu hình tương ứng với số kiểu tổ hợp giao tử.
- Các gen trên cùng một nhiễm sắc thể tác động riêng rẽ.
- Điều kiện đặc trưng của di truyền liên kết là các gen tham gia quy định tính
trạng cùng nằm trên một nhiễm sắc thể.
 Nếu cĩ 2 gen qui định các tính trạng khác nhau cùng nằm trên một NST cĩ sự
liên kết hồn tồn thì:
- Khi tạo giao tử chỉ tạo tối đa 2 loại giao tử bằng nhau.
- Khi thụ tinh tạo ra 4 tổ hợp với tối đa 3 kiểu gen với tỷ lệ 1: 2 : 1; tạo hai kiểu 
hình tỷ lệ 3 : 1 (P cĩ kiểu gen dị hợp tử đều) hoặc 1 : 2 : 1 (P cĩ kiểu gen dị hợp 
tử chéo)
- Khi lai phân tích cho tỷ lệ kiểu hình là 1: 1.
2. Phương pháp giải một số dạng bài tập tự luận
2.1. Xác định kiểu gen, kiểu hình ở đời con khi biết tính chất di truyền của
tính trạng và kiểu hình của P
 Cách giải chung :
 Bước 1. Biện luận xác định qui luật di truyền.
- Tùy theo dữ liệu bài đã cho nếu mỗi gen qui định một tính trạng khác nhau và 
cùng nằm trên một nhiễm sắc thể thì cĩ hiện tượng liên kết gen.
- Nếu ở thế hệ lai xuất hiện 2 loại kiểu hình phân tính theo tỷ lệ 3:1; 1: 2 : 1 (hay 
1:1 trong lai phân tích) thì sự di truyền chi phối tuân theo qui luật di truyền liên F2 : 3 kiểu gen: 1 AB . : 2 AB : 1 ab .
 AB ab ab
 2 kiểu hình : 3 đỏ - trịn : 1 vàng, bầu dục
 b. P t/c: Quả đỏ - bầu dụcx quả vàng - trịn
 Ab x aB
 Ab aB
 Giao tử P: Ab , aB
 F1( dị hợp tử chéo): Ab (đỏ - trịn)
 aB
 Ab
 * F1 x F1 x Ab
 aB aB
GF1 : Ab , aB Ab , aB
 Ab aB 
F2: 3 kiểu gen : 1 Ab : 2 : 1 .
 Ab aB aB
 3 kiểu hình: 1 Đỏ - bầu dục: 2 đỏ - trịn : 1 vàng – bầu dục
c. Lần lượt cho con F1 ở phép lai a và b lai phân tích ta cĩ:
*Pa (a) Đỏ - trịn x vàng – bầu dục
 AB ab 
 Pa x .
 ab ab
 GPa: AB , ab ab
 AB
 Fa cĩ 2 kiểu gen : 1 : 1 ab 
 ab ab
 2 kiểu hình tỉ lệ:1 đỏ - trịn : 1 vàng – bầu dục
 * Pa (b) Đỏ - trịn x vàng – bầu dục
 Ab ab
 Pa x
 aB ab
 GPa: Ab , aB ab
 aB
 Fa cĩ 2 kiểu gen Ab :
 ab ab
 2 kiểu hình: 1 đỏ - bầu dục : 1 vàng – trịn