Sáng kiến kinh nghiệm Hướng dẫn học sinh xây dựng và sử dụng sơ đồ tư duy trong ôn thi THPT Quốc gia phần Lịch sử thế giới 1945-2000

 BÁO CÁO KẾT QUẢ
 NGHIÊN CỨU, ỨNG DỤNG SÁNG KIẾN
1. Lời giới thiệu
 Trong chương trình giáo dục trung học phổ thông, bộ môn lịch sử nói riêng và các 
môn học khác nói chung đóng vai trò quan trọng. Đó là những môn khoa học tạo nên nên 
sự toàn diện của tri thức khoa học. Tuy nhiên, để bộ môn lịch sử thể hiện được vị trí quan 
trọng của nó thì vai trò của các thầy cô dạy lịch sử là phải nâng cao phương pháp giảng 
dạy, nhằm phát hay một cách hiệu quả tính tích cực của học sinh, giúp học sinh tiếp thu 
tốt các kiến thức lịch sử.
 Ở chương trình trung học phổ thông kiến thức lịch sử thế giới và lịch sử Việt Nam là 
hai lĩnh vực kiến thức lớn của môn học lịch sử. Dạy lịch sử thế giới, chúng ta liên hệ với 
lịch sử Việt Nam và ngược lại. Vì vậy, dạy lịch sử thế giới hay lịch sử Việt Nam đều có 
mối liên hệ chặt chẽ với nhau cũng như đổi mới phương pháp dạy học là điều cần thiết. 
Chương trình giáo dục phổ thông ban hành kèm theo Quyết định số 16/2006/QĐ - 
BGDĐT ngày 5/6/2006 của Bộ trưởng Bộ giáo dục và Đào tạo đã nêu: “ Phải phát huy 
tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của học sinh, phù hợp với đặc trưng của môn 
học, đặc điểm đối tượng học sinh, điều kiện của đúng lớp học, bồi dưỡng cho học sinh 
phương pháp tự học khả năng hợp tác, rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực 
hiện, tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú và trách nhiệm học tập cho học 
sinh.”
 Thực tiễn qua nhiều năm giảng dạy lịch sử , bản thân tôi luôn trăn trở để tìm ra 
những phương pháp giúp học sinh hứng thú học tập bộ môn hơn và đạt kết quả cao hơn 
trong các kì thi, nhất là từ năm 2017, Bộ giáo dục và Đào tạo đã đổi mới hình thức thi 
môn lịch sử từ tự luận sang trắc nghiệm khách quan, nên việc đổi mới phương pháp dạy 
và học càng trở nên quan trọng. Một trong những phương pháp có hiệu quả tôi đã thực 
hiện nhằm phát huy tính chủ động, sáng tạo của học sinh là sử dụng các sơ đồ tư duy 
trong dạy học, đặc biệt là trong ôn thi trung học phổ thông (THPT) Quốc gia. Trên cơ sở 
đó, bản thân tôi đã đã thực hiện một sáng kiến về đổi mới phương pháp dạy học: “Hướng 
dẫn học sinh xây dựng và sử dụng sơ đồ tư duy trong ôn thi THPT Quốc gia phần Lịch sử 
thế giới 1945 -2000”.
 - Sáng kiến kinh nghiệm dựa trên ý tưởng khai thác và sử dụng phần mềm 
IMindMap7( Sơ đồ tư duy) nhằm hướng dẫn học sinh xây dựng các sơ đồ tư duy, gắn với 
từng chủ đề cụ thể trong ôn tập Lịch sử thế giới 1945-2000( Phần Lịch sử lớp 12).
 - Thông qua việc áp dụng có hiệu quả phần mềm IMindMap7( Sơ đồ tư duy) sáng 
kiến góp phần phát huy tính chủ động, sáng tạo và phát triển năng lực của học sinh:
 + Năng lực chung: năng lực tự học; năng lực năng lực hợp tác; năng lực phát hiện 
và giải quyết vấn đề; năng lực diễn đạt và sử dụng ngôn ngữ.
 + Năng lực chuyên biệt: năng lực tái hiện hiện tượng sự kiện lịch sử năng lực thực 
hành bộ môn; vận dụng kiến thức đã học để giải quyết vấn đề thực tiễn 
 1 hóa kiến thức, phân tích một vấn đềthì sơ đồ tư duy mang đến những giá trị lớn hơn 
nhiều so với việc bạn đặt bút viết từ đầu đến cuối.
 7.1.2. Cơ sở thực tiễn
 Trong dạy học lịch sử ở trường trung học phổ thông, do không trực tiếp quan sát 
các sự kiện nên phương pháp trực quan góp phần quan trọng trong việc tạo biểu tượng 
cho học sinh, cụ thể hóa các sự kiện nhằm nâng cao chất lượng dạy học. Nhiều bài dạy 
lịch sử có rất nhiều thông tin và sự kiện học sinh không thể nhớ hết, nhưng giáo viên hệ 
thống bằng bản đồ tư duy thì bài học sẽ trở nên ngắn gọn và dễ hiểu. Vì thế, vận dụng 
bản đồ tư duy trong dạy học lịch sử sẽ giúp học sinh có phương pháp học hợp lý, nhằm 
phát huy tích cực, chủ động sáng tạo của học sinh một cách triệt để
 Việc thể hiện bản đồ tư duy có thể được vẽ trên giấy bìa, bảng, sử dụng bút chì, màu, 
phấn, hoặc có thể thiết kế trên Powerpoint hay các phần mềm tin học chuyên dùng để 
hỗ trợ việc thiết kế bản đồ tư duy”. Với phương pháp này không chỉ phát triển được trí 
tuệ của học sinh qua khả năng vẽ và viết ngắn gọn, cô đọng nội dung bài học trên bản đồ 
tư duy, mà các em học sinh còn hệ thống được kiến thức khi tổng hợp và chọn lọc ý để 
trình bày trên bản đồ. 
 Với hình thức trình bày kết hợp hình vẽ, chữ viết và sự vận dụng kiến thức trong 
sách vở và trong cuộc sống đã khiến cho bài học thêm sinh động và hấp dẫn hơn. Đây là 
phương pháp hỗ trợ tích cực cho tiết dạy, ôn tập kiến thức cho học sinh một cách khoa 
học. Qua đó học sinh ghi nhớ sâu sắc kiến thức, tránh được kiểu học vẹt, học thuộc lòng 
một cách máy móc”
 Qua thực tế giảng dạy, bản thân thấy tâm đắc vì phương pháp này giúp cho học 
sinh phát huy được sự tự tin, sự logic, sáng tạo và phát triển được khả năng tư duy,. 
Ngoài ra, dạy học bằng sơ đồ tư duy giúp cho học sinh thuộc bài ngay tại lớp, nhớ nhanh, 
nhớ sâu và chính xác nội dung bài học của mình. Đặc biệt, đối với phương pháp này còn 
giúp cho học sinh không nhàm chán mà luôn sôi nổi và hào hứng trong tiết học, từ đó tạo 
được điều kiện cho học sinh tập trung thảo luận và cùng tìm ra vấn đề cốt lõi trong nội 
dung của bài học. Với phương pháp này buộc học sinh phải chủ động trong việc học của 
mình, từ đó mà hiệu quả trong việc học không ngừng được nâng cao.
7.2. Thực trạng của dạy học lịch sử bằng sơ đồ tư duy
 Thực tế trong các nhà trường hiện nay, giáo viên đã tích cực ứng dụng công nghệ 
thông tin, những tìm tòi trong công tác soạn giảng và tiếp cận lượng lớn tư liệu dạy học, 
tuy vậy, về phương diện phương pháp và kĩ thuật vẫn còn nhiều hạn chế, nhất là cách 
thức giúp học sinh hiểu nhanh vấn đề, nhớ kiến thức lâu và tái hiện nhanh khi cần thiết 
vận dụng.
 Trong các tiết học lịch sử, nhất là các tiết ôn tập, dù đã cố gắng thực hiện theo chủ 
trương giảm tải, những cách tổ chức các đơn vị kiến thức vẫn còn rườm rà, dài dòng, 
trong khi đó chỉ cần một sơ đồ học sinh có thể hiểu một cách thông suốt.
 3 Sơ đồ tư duy là một công cụ hữu ích trong giảng dạy và học tập ở trường phổ 
thông cũng như ở các bậc học cao hơn vì chúng giúp giáo viên và học sinh trong việc 
trình bày các ý tưởng một cách rõ ràng, suy nghĩ sáng tạo, học tập thông qua biểu đồ, tóm 
tắt thông tin của một bài học hay một cuốn sách, bài báo, hệ thống lại kiến thức đã học, 
tăng cường khả năng ghi nhớ, đưa ra ý tưởng mới, v.v
* Giới thiệu một số phần mềm dùng để tạo sơ đồ tư duy 
 Một sơ đồ tư duy có thể được thực hiện dễ dàng trên một tờ giấy với các loại bút 
màu khác nhau, tuy nhiên, cách thức này có nhược điểm là khó lưu trữ, thay đổi, chỉnh 
sửa. Một giải pháp được hướng đến là sử dụng các phần mềm để tạo ra sơ đồ tư duy. Một 
số phần mềm tiêu biểu trong thể loại “phần mềm mind mapping” (mind mapping 
software).
 Phần mềm Buzan’s iMindmap™: Phần mềm do công ty Buzan Online Ltd. 
thực hiện.
 Chức năng mà Imindmap cung cấp cho bạn:
 - Vẽ bản đồ tư duy dễ dàng
 - Trình chiếu sinh động nhờ hiệu ứng 3D
 - Xuất ra một định dạng file thông dụng như: PowerPoint, dạng ảnh, dạng 
Wed
 Phần mềm MindMap5 pro có một giao diện hoàn toàn mới và dễ dàng hơn để 
 sử dụng hấp dẫn.
 Phần mềm Imindmap 7 Portable : là phần mềm vẽ bản đồ tư duy nổi tiếng 
nhất trên thế giới do tác giả Tony Buzan viết, đây là phần mềm vẽ bản đồ tư duy duy nhất 
có tích hợp công cụ Brainstorm View, giúp nắm bắt được rất nhiều ý tưởng của người vẽ 
đồng thời có thể ghim lại những ý tưởng đó trong một không gian vô hạn. Giờ đây bạn đã 
có thể vĩnh biệt bức tường rối rắm với đầy những giấy ghi chú, nhãn dán, ngay tại 
iMindmap bạn có thể ghi chú, chèn hình ảnh, gộp nhóm và chia sẻ chúng với tất cả mọi 
người.
 Phần mềm Visual Mind: Phần mềm dễ sử dụng và linh hoạt trong sắp xếp các 
nút chứa từ khóa. Trang chủ tại www.visual-mind.com
 Phần mềm FreeMind: sản phẩm được lập trình trên Java. Các icon chưa được 
phong phú, tuy nhiên chương trình có đầy đủ chức năng để thực hiện mind mapping. 
7.3.2. Một số lưu ý khi sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học
 - Đối với giáo viên, để thiết kế một sơ đồ tư duy đối với một bài học, chúng ta có 
thể thiết kế bằng bảng vẽ trên giấy, hoặc hệ thống kiến thức bằng sơ đồ trên bảng, hoặc 
có thể dùng phần mềm Mindmap. Đối với phần mềm này giáo viên có thể thực hiện 
thành một giáo án hay một bài giảng điện tử với kiến thức được xây dựng thành một sơ 
đồ, qua đó còn có thể kết hợp để trình chiếu những nội dung cần lưu ý hay những đoạn 
 5 7.3.3. Hướng dẫn học sinh lập sơ đồ tư duy
 Để thiết kế một sơ đồ tư duy, dù vẽ thủ công trên bảng, trên giấy..., hay trên phần 
mềm Mind Map, chúng ta đều thực hiện theo thứ tự các bước sau đây:
 - Bước 1: Bắt đầu từ trung tâm với hình ảnh của chủ đề, hay có thể với một từ khóa 
được viết in hoa, viết đậm. Một hình ảnh có thể diễn đạt được cả ngàn từ và giúp ta sử 
dụng trí tưởng tượng của mình. Một hình ảnh ở trung tâm sẽ giúp ta tập trung được vào 
chủ đề và làm cho ta hưng phấn hơn. 
 - Bước 2: Luôn sử dụng màu sắc. Bởi vì màu sắc cũng có tác dụng kích thích não như 
hình ảnh.
 - Bước 3: Nối các nhánh chính (cấp một) đến hình ảnh trung tâm, nối các nhánh cấp 
hai đến các nhánh cấp một,. bằng các đường kẻ, đường cong với màu sắc khác nhau. 
 - Bước 4: Mỗi từ/ảnh/ý nên đứng độc lập và được nằm trên một đường kẻ hay đường 
cong.
 - Bước 5: Tạo ra một kiểu bản đồ riêng cho mình (Kiểu đường kẻ, màu sắc,)
 - Bước 6: Bố trí thông tin đều quanh hình ảnh trung tâm.
 7 ­ Không vẽ quá chi tiết, cũng không vẽ quá sơ sài.
 ­ Người lập sơ đồ được phép vẽ và trang trí theo cách riêng của mình. 
(Lưu ý hướng dẫn học sinh phân biệt cấp độ của các nhánh bằng màu sắc, kí tự hình học 
hoặc kí tự hình học hoặc bằng cách của riêng các em. Điều này sẽ dẫn đến sự sáng tạo 
riêng từng học sinh giúp các em nhớ được nội dung bài, tác phẩm của mình)
 • Quy trình tổ chức hoạt động vẽ sơ đồ tư duy trên lớp:
 Hoạt động 1: Cho học sinh lập sơ đồ tư duy theo nhóm hay cá nhân thông qua gợi 
ý của giáo viên. 
 Hoạt động 2: Học sinh hoặc đại diện của các nhóm học sinh lênvẽ hoặc báo cáo, 
thuyết minh về sơ đồ tư duy mà nhóm hay cá nhân đã thiết lập. 
 Hoạt động 3: Học sinh thảo luận, bổ sung, chỉnh sửa để hoàn thiện sơ đồ tư duy 
về kiến thức của bài học đó. Giáo viên sẽ là người cố vấn, là trọng tài giúp học sinh 
hoàn chỉnh sơ đồ tư duy, từ đó dẫn dắt đến kiến thức của bài học.
 Hoạt động 4: Củng cố kiến thức bằng một sơ đồ tư duy mà giáo viên đã chuẩn bị 
sẵn hoặc một sơ đồ tư duy mà cả lớp đã tham gia chỉnh sửa hoàn chỉnh, cho học sinh lên 
trình bày, thuyết minh về kiến thức đó
7.4. Giải pháp đã thực hiện
 Lịch sử thế giới hiện đại từ năm 1945 – 2000 được chia làm 6 chủ đề:
- Chủ đề 1: Sự hình thành trật tự thế giới mới sai Chiến tranh thế giới thứ hai (1945-
1949)
- Chủ đề 2: Liên Xô và các nước Đông Âu (1945-1991). Liên bang Nga (1991-2000)
- Chủ đề 3: Các nước Á - Phi - Mĩ Latinh (1945-2000)
- Chủ đề 4: Mĩ -Tây Âu - Nhật Bản (1945-2000)
- Chủ đề 5: Quan hệ quốc tế( 1945 -2000)
7.4.1. Chủ đề 1: Sự hình thành trật tự thế giới mới sau Chiến tranh thế giới thứ hai 
(1945-1949)
a. Xác định mục tiêu của chủ đề
 *Về kiến thức:
- Hệ thống kiến thức cơ bản để học sinh nắm được:
 + Hội nghị Ianta 2-1945 và những thỏa thuận của 3 cường quốc
 + Tổ chức Liên Hợp Quốc: sự thành lập, mục tiêu, nguyên tắc hoạt động, cơ cấu tổ 
chức, vai trò và mối quan hệ giữa Liên hợp quốc và Việt Nam.
- Từ kiến thức cơ bản, HS vận dụng để giải quyết các vấn đề sau:
 + So sánh điểm giống và khác nhau của Trât tự thế giới Vecxai – Oasinhtơn với 
trật tự 2 cực Ianta, rút ra đặc trưng của trật tự thế giới mới.
 9