Sáng kiến kinh nghiệm Dạy học Chủ đề “Kí hiện đại Việt Nam” trong chương trình Ngữ văn 12 theo định hướng phát triển năng lực học sinh

 MỤC LỤC
MỞ ĐẦU ........................................................................................................................1
1. Lí do chọn đề tài..........................................................................................................1
2. Phạm vi và đối tượng nghiên cứu................................................................................1
3. Mục đích nghiên cứu...................................................................................................1
4. Nhiệm vụ nghiên cứu ..................................................................................................1
5. Phương pháp nghiên cứu.............................................................................................1
6. Điểm mới trong kết quả nghiên cứu............................................................................2
7. Cấu trúc của đề tài .......................................................................................................2
NỘI DUNG.....................................................................................................................2
1. CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA ĐỀ TÀI .........................................................................2
1.1. Xây dựng bài học theo chủ đề ..................................................................................2
1.2. Các phương pháp – kĩ thuật dạy học theo định hướng năng lực của học sinh .........2
1.3. Thực trạng của việc dạy và học tác phẩm kí trong nhà trường ................................3
2. TỔ CHỨC THỰC HIỆN CÁC GIẢI PHÁP...........................................................3
2.1. Về phương diện xây dựng nội dung bài học theo chủ đề .........................................3
2.2. Về phương diện vận dụng phương pháp và kĩ thuật giảng dạy trong mô hình tổ 
chức dạy học theo định hướng phát triển năng lực..........................................................5
2.2.1. Trong hoạt động chuẩn bị bài mới ........................................................................5
2.2.2. Trong tiến trình hoạt động trên lớp.......................................................................6
2.3. Thiết kế giáo án dạy học theo chủ đề văn bản kí....................................................12
3. KHẢ NĂNG ỨNG DỤNG VÀ TRIỂN KHAI CỦA ĐỀ TÀI..............................22
4. Ý NGHĨA MANG LẠI CỦA ĐỀ TÀI....................................................................22
KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ.....................................................................................22
1. Kết luận .....................................................................................................................22
2. Kiến nghị ...................................................................................................................23
PHỤ LỤC........................................................................................................................i MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
 Đổi mới phương pháp dạy học được xem là hồn cốt của người thầy trên bục 
giảng. Dạy học theo định hướng phát triển năng lực của người học, thiết kế bài học 
theo chủ đề được cho là phù hợp trong tình hình mới, với môn Ngữ Văn cấp THPT 
cũng vậy. Đây là một thách thức không nhỏ đối với mỗi thầy cô giáo.
 Chương trình Ngữ văn lớp 12 có hai tác phẩm thuộc thể loại kí: Người lái đò 
sông Đà của Nguyễn Tuân và Ai đã đặt tên cho dòng sông? của Hoàng Phủ Ngọc 
Tường. Thực tế việc dạy học hai tác phẩm này đã và đang gặp không ít trở ngại, khó 
khăn. Nhiều GV, nhất là GV trẻ cũng gặp vấn đề khó khăn khi xác định trọng tâm bài 
học và phương pháp tổ chức cho HS cảm thụ tác phẩm kí theo định hướng năng lực.
 Là vai trò người thầy truyền lửa, mong muốn giúp HS cảm nhận được vẻ đẹp của 
tác phẩm kí, sống trong không khí của kí, qua ngôn ngữ, kết cấu, thể loạiVới những 
lí do trên, chúng tôi chọn đề tài nghiên cứu: Dạy học Chủ đề “Kí hiện đại Việt Nam” 
trong chương trình Ngữ văn 12 theo định hướng phát triển năng lực học sinh.
2. Phạm vi và đối tượng nghiên cứu
2.1. Phạm vi nghiêm cứu
 - Nội dung nghiên cứu: Các văn bản kí trong chương trình Ngữ văn lớp 12 THPT
 - Địa bàn nghiên cứu: Một số trường THPT trên địa bàn Hà Tĩnh.
2.2. Đối tượng nghiên cứu
 Xây dựng quy trình, xác định nội dung tác phẩm Kí trong chương trình Ngữ 
văn 12 THPT.
3. Mục đích nghiên cứu
 Trên cơ sở tìm hiểu về lí luận và thực tiễn vấn đề dạy học theo chủ đề, đề tài 
nhằm hình thành kiến thức, kĩ năng đọc hiểu một số tác phẩm Kí văn học để nâng cao 
chất lượng và hiệu quả học tập môn Ngữ văn của HS.
4. Nhiệm vụ nghiên cứu
 - Nghiên cứu cơ sở lý luận về văn bản Kí nhằm hình thành kiến thức, kĩ năng học 
tập theo hướng phát triển năng lực của HS.
 - Xây dựng các tiết học thể loại Kí theo định hướng phát triển, phẩm chất năng lực,
5. Phương pháp nghiên cứu
5.1. Phương pháp nghiên cứu lý luận
 Nghiên cứu các tài liệu về cơ sở lý luận của việc dạy học theo chủ đề và xác 
định quy trình KTĐG kết quả học tập theo hướng phát triển năng lực của HS
5.2. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn
 + Điều tra, thăm dò và đánh giá thực trạng dạy học tác phẩm Kí theo chủ đề 
của HS THPT hiện nay
 + Thực nghiệm sư phạm: Đánh giá tính hiệu quả và khả thi của đề tài
 1 GV có thể sử dụng những phương pháp - kĩ thuật dạy học khác nhau để mỗi 
thành viên trong lớp học phải làm việc tích cực. Có thể sử dụng nhiều kĩ thuật dạy học 
nhưng cần phải thực hiện theo các bước:
 (a) Chuyển giao nhiêm vụ học tập
 (b) Thực hiện nhiệm vụ học tập
 (c) Báo cáo kết quả và thảo luận
 (d) Đánh giá kết quả thực hiện nhiệm vụ học tập.
1.3. Thực trạng của việc dạy và học tác phẩm kí trong nhà trường
 Hiện nay, vấn đề xây dựng bài học theo chủ đề mới được triển khai áp dụng 
nhưng chưa áp dụng đại trà cho tất cả khối THPT, chủ yếu là do các trường tự lựa 
chọn, sắp xếp, chưa có sự thống nhất chung. Khi dạy các tác phẩm thuộc thể loại kí 
chương trình lớp 12, một số GV đã thấy việc đưa chúng vào cùng một chủ đề là phù 
hợp. Tuy nhiên trên thực tế, đa số GV thiết kế bài học theo từng đơn vị bài cụ thể. 
Theo đánh giá chung, dạy học hướng này chỉ cung cấp được một đơn vị kiến thức hoặc 
chỉ góp phần hình thành một năng lực cụ thể.
 Khi giảng dạy, do áp lực về thời gian (2 tiết/ 1 bài), GV chủ yếu bám sát nội 
dung bài dạy theo chuẩn kiến thức kĩ năng. Vì thế đa số GV không dành nhiều thời 
gian để cung cấp kiến thức về thể loại nên các các em cũng không có tri thức về thể 
loại kí, gây khó khăn cho HS cảm thụ đúng đắn về tác phẩm và tài năng của tác giả.
 Về vấn đề áp dụng phương pháp dạy học trong giảng dạy tác phẩm kí với đa số 
GV - trong đó có bản thân tôi- vẫn còn nhiều lúng túng. Trước đây bản thân tôi và một 
số GV khác cũng cho rằng dạy kí khô khan và khó, HS không biết nhiều về tác giả, thể 
loại nên việc các em tự phát hiện là khó khăn nên GV chọn phương pháp thuyết trình 
và vấn đáp là chủ yếu để cung cấp kiến thức.
 Thực tế giảng dạy như trên khiến HS thụ động trong tiếp thu kiến thức, kiến thức 
có được dễ quên. Tiết học cũng trở nên đơn điệu. Phần lớn người học cảm thấy tiết học 
của 2 tác phẩm kí trong SGK nặng nề.
2. TỔ CHỨC THỰC HIỆN CÁC GIẢI PHÁP
2.1. Về phương diện xây dựng nội dung bài học theo chủ đề
 Việc đưa hai văn bản Người lái đò sông Đà và Ai đã đặt tên cho dòng sông? vào 
Chủ đề giúp GV cung cấp kiến thức về đặc trưng thể loại, xác định trọng tâm cần đọc 
hiểu ở mỗi văn bản. Nắm được cơ sở lí luận về thể loại, HS có cơ sở để so sánh những 
tương đồng và khác biệt của đối tượng được tác giả phản ánh trong tác phẩm kí với đối 
tượng thật ngoài đời, thấy được nét độc đáo trong phong cách nghệ thuật của từng nhà 
văn. Điều này sẽ quyết định hiệu quả của quá trình tiếp nhận từ phía HS. Một số kiến 
thức mà HS tiếp nhận và tự khám phá trong quá trình dạy học Chủ đề văn bản Kí là:
 “Kí là một loại hình văn học trung gian, nằm giữa báo chí và văn học, gồm nhiều 
thể, chủ yếu là văn xuôi tự sự như hồi kí, bút kí, du kí, nhật kí, tuỳ bút” (Từ điển 
thuật ngữ văn học). Có đặc điểm là tôn trọng sự thật khách quan, nhà văn viết kí phải 
đảm bảo được tính xác thực của đời sống. Bên cạnh đó, trong sáng tạo nghệ thuật cần
 3 chưa kể đến những ý văn đẹp như một ý thơ : “những xóm làng trung du bát ngát 
tiếng gà”; “những vấn vương của một nỗi lòng”, “đảo Cồn Hến quanh năm mơ màng 
trong sương khói” Dường như, đây không phải là lối diễn đạt thông thường của văn 
xuôi, nhất là ở thể kí mà là những kiểu chữ nghĩa thường thấy trong thơ ca.
 Thứ hai là tài hoa trong việc sử dụng các biện pháp nghệ thuật. Tác giả sử dụng 
thành công và hiệu quả các biện pháp nghệ thuật nhân hóa, so sánh: Sông Hương
- cô gái Di-gan phóng khoáng và man dại, sông Hương – người mẹ phù sa của một 
vùng văn hóa xứ sở...; sông Hương mềm như tấm lụa, sông Hương mềm hẳn đi như 
một tiếng vâng không nói ra của tình yêu... sử dụng những liên tưởng phong phú, 
bất ngờ: liên tưởng sông Hương, thiên nhiên xứ Huế với cảnh sắc trong Truyện Kiều, 
liên tưởng sông Hương với tính cách của nàng Kiều: “và giống như nàng Kiều trong 
đêm tình tự,...còn nhớ...”.
 Để đảm bảo tính hệ thống và trọng tâm trong Chủ đề Kí, vấn đề cần đọc hiểu của 
mỗi văn bản có thể được xác định như sau:
 + Bài Người lái đò sông Đà: tập trung vào tìm hiểu sự tài hoa uyên bác của 
Nguyễn Tuân qua việc thể hiện hình tượng sông Đà và ông lái đò trên sông Đà.
 + Bài Ai đã đặt tên cho dòng sông?: tập trung tìm hiểu thể loại kí, ngôn ngữ viết 
kí và lối hành văn mê đắm tài hoa của Hoàng Phủ Ngọc Tường khi viết về sông 
Hương theo các góc nhìn.
 + Văn bản dùng để luyện tập theo chủ đề là Hồi kí Những ngày đầu của nước 
Việt Nam mới (Võ Nguyên Giáp)
2.2. Về phương diện vận dụng phương pháp và kĩ thuật giảng dạy trong mô hình 
tổ chức dạy học theo định hướng phát triển năng lực
 Khi dạy tác phẩm kí theo chủ đề, tôi nhận thấy việc vận dụng các phương pháp 
dạy học tích cực giúp học sinh phát hiện và giải quyết vấn đề thông qua nhiệm vụ học 
tập là cần thiết. Song việc áp dụng phải linh hoạt trong từng nhiệm vụ, từng hoạt động.
2.2.1. Trong hoạt động chuẩn bị bài mới
 Giáo viên phải giao nhiệm vụ cho học sinh làm việc ở nhà. Mục đích của hoạt 
động này là tổ chức học sinh tự học. Hoạt động chuẩn bị bài có thể được thực hiện 
dưới hình thức hoạt động cá nhân hoặc hoạt động nhóm. Chẳng hạn:
 Bài tập chuẩn bị phần đọc hiểu hai văn bản Người lái đò sông Đà và Ai đã đặt 
tên cho dòng sông?
 - Học sinh làm việc cá nhân:
 + Đọc hai văn bản kí trong sách giáo khoa;
 + Hoàn thành phiếu học tập số 1 cho bài Người lái đò sông Đà;
 + Tìm kiếm những tranh ảnh và nội dung giới thiệu cho bức tranh của mình cho 
bài Ai đã đặt tên cho dòng sông?
 - GV sử dụng kĩ thuật đọc và ghi chú bên lề:
 + GV giao nhiệm vụ cho học sinh chuẩn bị bài ở nhà theo nhiệm vụ cụ thể.
 5 Trong hoạt động này, GV cần tổ chức phương pháp phù hợp với chủ đề, giúp HS 
chiếm lĩnh tri thức mới, tích hợp với phân môn Tiếng Việt và Làm văn bằng các 
phương pháp- kĩ thuật dạy học tích cực như:
 a. Phương pháp đọc sáng tạo và kĩ thuật đọc- ghi chú bên lề
 Đọc tác phẩm văn học là một nghệ thuật. Nó được nâng lên thành một phương 
pháp để dạy văn với tên gọi là “phương pháp đọc sáng tạo”, nhằm nhấn mạnh đến vai 
trò tích cực của người đọc trong việc cảm thụ tác phẩm văn chương và đào sâu giá trị 
nội dung và nghệ thuật của tác phẩm trong quá trình đọc, giúp HS có năng lực tri giác 
ngôn ngữ, năng lực tưởng tượng, tái hiện hình tượng, năng lực cảm xúc thẩm mĩ. Đọc 
sáng tạo đảm bảo các yêu cầu như: giản dị, tự nhiên, phát âm rõ ràng, đúng giọng điệu 
và truyền đạt đúng thể loại, phong cách tác giả. Để cảm nhận được vẻ đẹp của sông Đà 
hùng vĩ, hung bạo, GV phải hướng dẫn cho HS đọc đúng giọng điệu, những câu văn 
mạnh mẽ như “Nước xô đá, đá xô sóng, sóng xô gió. Cuồn cuộn luồng gió gùn ghè 
suốt năm như lúc nào cũng đòi nợ xuýt bất cứ người lái đò sông Đà nào tóm được qua 
đây”, hay những câu văn mềm mại như thơ “Con sông Đà tuôn dài tuôn dài như một 
áng tóc trữ tình, đầu tóc chân tóc ẩn hiện trong mây trời Tây Bắc bung nở hoa ban 
hoa gạo tháng hai”. Với văn bản “Ai đã đặt tên cho dòng sông”, để giúp HS cảm 
nhận chất thơ trong bút kí trữ tình của Hoàng Phủ Ngọc Tường thì GV hướng dẫn HS 
đọc văn bản với giọng nhẹ nhàng, sâu lắng.
 Điều mà tôi nhận thấy khi đọc văn bản ký có hiệu quả và rút ngắn thời gian, GV 
cần giao nhiệm vụ cho HS ghi chú bên lề những thông tin cần thiết trong quá trình 
đọc. Để thực hiện nhiệm vụ này có hiệu quả, GV phải yêu cầu cụ thể. Chẳng hạn như: 
“Trong quá trình đọc, em hãy gạch chân những câu văn miêu tả vẻ đẹp sông Hương và 
ghi chú bên cạnh. Tìm những câu văn có biện pháp so sánh.”
 (Hình ảnh trang sách được ghi chú)
 b. Phương pháp vấn đáp và nêu vấn đề
 Vấn đáp là quá trình tương tác giữa GV và HS thông qua hệ thống câu hỏi. Qua 
việc trả lời câu hỏi của GV, học sinh thể hiện được suy nghĩ của mình, từ đó lĩnh hội 
được đối tượng học tập. Xuất phát từ đặc trưng của thể kí: lấy sự thật khách quan của 
đời sống và tính xác thực của đối tượng làm cơ sở, người dạy có thể xây dựng hệ thống 
câu hỏi tái hiện để giúp HS hiểu biết về những sự việc, hiện tượng của cuộc sống được 
phản ánh trong văn bản kí.
 7